Бараан-Коол
Бараан-Коол (орустап Барангол) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Ыныныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Бараан-Коол | |
|---|---|
| орустап Барангол | |
 | |
| 51°40′48″ с. ш. 85°46′49″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Майма |
| Јурт јеезе | Ыныныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 343[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗115[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 92 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649104 |
| АТТК-ныҥ коды | 84215855002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84615455106 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кадын сууныҥ јарадында, Алтай кырайдыҥ гранынаҥ тыҥ ла ырак эмес јерде турат. Айландыра кырлары кайыр да болзо, је тыҥ бийик эмес, баштары учкур эмес, чала болчок аайлу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 343 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Кадын чаган айдыҥ соокторына јетире тошло бӱркелбейт. Соок ло узун кыш ла кыска серӱӱн јай. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].
Аҥ-куштары тӱзедер
Майма аймак Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары Кадын сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган[6]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[7]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость[8].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 5 ором: Кӱнчыгышта, Одорлу, Чуйдыҥ, Кумакту кош ором, Агашту кош ором.
Оҥ јанынаҥ кырлар болзо, сол јанында Кадын суу агат. Јуртты кечире Чуйдыҥ трагы ӧдӧт.
| Бараан-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ыны | 7 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Майма | 53 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 57 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 150 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 491,1 км-деҥ | 0 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1756 јылда алтай калык Арасей империяга бойыныҥ кӱӱниле кирген. Кадын ла Майма сууныҥ бириккенинде майман сӧӧктӱ алтайлар јаткан, бу ӧйдӧ орус кӧчкиндер Алтайга келип, алтайларла кожо јуртай берген, бой-бойынаҥ ӱренип, кыра салып, аҥдап-куштап, туралар, серикпелер, школдор тудуп. Чуйдыҥ трагы јол арайынаҥ јазалып, саду ӧткӱрилип, орус, алтай којойымдар улусты јеткилдеген. Бараан-Коол бу ла ӧйлӧрдӧ мында турган алтайлар ла орус кӧчкиндерле тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2008[9] | 2009[9] | 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 104 | ↘102 | ↗120 | →120 | ↘114 | ↘109 | ↘96 | ↗105 | ↗115 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 86 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- турбаза.
Экономиказы тӱзедер
Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Сад, маала ажын ӧскӱрери. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Мӧҥкӱсалгыш (32,33)[14].
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
-
Бараан-Коол. Кыш -
Кумжулуныҥ учар суузына јойу кечетен илмектӱ кӱр -
Кадын суу Бараан-Коолдыҥ јанында
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Барангол (Бараан-Коол)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Майма. Климат[1]
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ "Кучин флора и фауна>Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ 9,0 9,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.