Википедия

Билӱлӱ

Билӱлӱ (орустап Бирюля ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Билӱлӱниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Билӱлӱ
орустап Бирюля
51°46′48″ с. ш. 86°03′29″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Майма
Јурт јеезе Билӱлӱниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 417[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗727[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 92 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649107
АТТК-ныҥ коды 84215807001
МТТК-ныҥ коды 84615407101
Номер в ГКГН 0154732
Билӱлӱ (Россия)
Билӱлӱ
Москва
Билӱлӱ (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Билӱлӱ (Алтай Республика)
Улалу
Билӱлӱ

Этимологиязы тӱзедер

Билӱлӱ орустап камень для заточки[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Майма сууныҥ коолында, Билӱлӱниҥ суузыла бириккенинде турат. Айландыра кырлары тыҥ бийик эмес, болчок, бийик тӧҥдӧрлӱ, јайым јалаҥдарлу. Тегерик састалган јерлер бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 417 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].

Аҥ-куштары тӱзедер

Майма аймак Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары Кадын сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган[6]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[7]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость[8].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 16 ором: Олјондо, Одорлу, Јараттай, Јаҥы, Јарык, Совхозтыҥ, Тарколдыҥ, Тӧс, Чкаловтыҥ, Сибирдиҥ, Тӱндӱкте, Јииттердиҥ, Окаинский, Меесте кош ором, Сууныҥ кош оромы, Студенттердиҥ кош оромы.

Јурт Улалу — Артыбаш деп јолдо турат.

Билӱлӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Майма 33 км
Республикан тӧс кала Улалу  23 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 120 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 446 км-деҥ 34 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн.

Билӱлӱниҥ јуртсоведи 1920 јылдыҥ куран айыныҥ 4 кӱнинде тӧзӧлгӧн (Имеринский волостьто, Горно-Алтайский уездте, Алтай губернияда). 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1 кӱнинеҥ ала Имеринский волостько Ойротский АО кирген. 1923 јылда Эмери волость јоголордо јуртсовет Майминский волостько кӧчкӧн (1924 јылдаҥ ала — Майма аймак). 1932 јылда Майма аймак Улалинский деп адалган, 1933 јылда дезе — Ойрот-Турский боло берген. 1935 јылда Билӱлӱниҥ јуртсоведине Билӱлӱ, Татарка ла Филиал деп јурттар кирген. 1948 јылда Ойрот-Турский аймак Майма аймак (1963 јылда — район).

1972 јылда Билӱлӱниҥ јуртсоведине Билӱлӱ, Эмери, Ӱстӱги-Ыжы, Ӱстӱги-Сайдыс, Узнай, Урлу-Аспак, Орто Сайдыс ла Филиал кирген. 1983 јылда Орто Сайдыс ла Ӱстӱги Сайдыс Кызыл-Ӧзӧктиҥ јурт јеезезине кӧчкӧн. 1995 јылда јуртсовет јурт администрация боло берген[9].

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2008[10]2009[10]2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
774↘754↘679↗680↗685↗687↗696↗705↗727

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 684 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • магазин;
  • турбаза.

Экономиказы тӱзедер

Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Јерде иштер — маала, сад. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм.


Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • В. И. Ленинге кереес (1970 јылда тургузылган)[15][16]
  • Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууныҥ ӧйи[15][16]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес (111)[17].

Археологиялык тӱзедер

Ар-бӱткендик тӱзедер

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Јарлу улузы тӱзедер

  • Эдоков И. П. (10.10.1927—25.07.2006) — ӱредӱчи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады (1973), Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1945), «За Победу над Японией» деп медальла кайралдаткан. Горно-Алтайский государственный педагогический институтта баш преподаватель, КПСС-тыҥ тӱӱкизиниҥ ле философияныҥ кафедразыныҥ доценти, 1978—1987 јј. Горно-Алтайский тӱӱкиниҥ, тил ле литератураныҥ билим-шиҥжӱ институдыныҥ директоры болгон (эмди — БНУ РА «С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱ институды»)[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Бирюля (Билӱлӱ)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Майма. Климат[1]
  6. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ "Кучин флора и фауна>Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  9. ↑ Административно-территориальное деление Горного Алтая. — Кемерово, 2016. — С. 310—311. — 400 с.
  10. ↑ 10,0 10,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031233. Архивировано 1610213696.
  16. ↑ 16,0 16,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  18. ↑ Эдоков И. П.[2]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Билӱлӱ&oldid=45643"