Кайсын
Кайсын (орустап Кайсын ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Кӧзӱлдиҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Кайсын | |
|---|---|
| орустап Кайсын | |
 | |
| 50°57′04″ с. ш. 84°35′34″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Кӧзӱлдиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 951 [1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘244[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 95 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649450 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235830002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635430106 |
| Номер в ГКГН | 0153865 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарышка Ортулак ла Кичӱ-Кайсынныҥ суулары киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 951—1190 метрге бийик[1] [5].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ башталып, кандык айдыҥ бажына јетире болот. Чаган айда тыҥыда соок −35..-40 °C једет. Јай кичӱ изӱ айдаҥ ала сыгын айдыҥ бажына једет. Ортоайлык температура +19..+20 °C кире бар. Кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми 700—750 мм, салкынныҥ тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[6]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра кырларда кӧп јарымы тыт, чиби ле мӧш агаштар ӧзӧт[7]. Суујакалай кайыҥ, тал, каргана ла јыраалар, беле, тайалар бар. Ак-јалаҥда башка-башка ӧлӧҥдӧр: балузын, ийт-таман, кабый, кымыскайак ла самын-ӧлӧҥ ӧзӱп јат. Јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайла кожо јайылат: калаш-чечек, кӧкпаш, кӱн-келди, буланат, бастый, аркада јердиҥ јиилегинеҥ: бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат таркаган.[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈурттыҥ текши јери 89,17 га. Кайсын јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 682 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 137 м. Јуртта 3 ором: Олјондо, В. И. Тишкишевтиҥ, Тӧс.
Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 7,635 км.
«Кан-Оозы — Коргон» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдоҥ сол јанындӧӧн туура чыгат. Кайсынга јетире јолдыҥ идентификациялык темдеги 84К-058[9], узуны 0,48 км) јолдо турат[10].
«Кан-Оозы — Коргон» деп (идентификационный темдеги 84К-109[11], узуны 63,055 км) регионал учурлу кӧӧлик јолго кирет.
| Кайсын јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
| Администрациялык тӧс јер Кӧзӱл | 10 км | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 13 км | |
| Республикан тӧс кала Улалу | 220 км, 290 км | |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 280 км 310 км | |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 140 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 110 км | |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[12] | 2011[13] | 2012[13] | 2013[13] | 2014[14] | 2015[15] | 2016[2] |
| 240 | ↘239 | ↘238 | ↗242 | ↗248 | ↗252 | ↘244 |
Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 245 кижи болгон, олордыҥ 95 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- орто ӱредӱлӱ школ;
- эмчилик;
- библиотека;
- стадион;
- јурттыҥ клубы;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерЈаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Мӧҥкӱсалгыш (1364—1369)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Байлу туу (..);
- Тоҥмок суу(..);
- Боочы (..)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јарлу улузы
тӱзедер- Тишкишев В. И. (14.05.1963—) — артист, ӱредӱчи, Горно-Алтайский педучилищени божоткон (1979), Сугаш јуртка школдо ӱредӱчи болуп иштеп барган. 1991 јылдаҥ ала «Алтай» деп бије ансамбльда иштеген. Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон (2000). Василий Ижеевич ус колду, агаш-таштаҥ эдимдер эдетен кижи болгон[17].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Kaysyn (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Кайсын.
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Региональная трасса 84К-058
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Региональная трасса 84К-109
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Тишкишев В. И.[1]