Кан-Оозы аймак
| Муниципал тӧзӧлмӧзи | |
| Кан-Оозы аймак | |
| орустап Усть-Канский район
| |
|
| |
| 50°55′29″ с. ш. 84°46′11″ в. д. | |
| Эл-тергее | Россия |
| Федерацияныҥ тергеези | Алтай Республика |
| Муниципал тӧзӧлмӧзи | Кан-Оозы аймак |
| Кирет | 11 јурт јеезе (24 јурт) |
| Тӧс јурт | Кан-Оозы |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Дата образования | 1924 г. |
| Текши јери, км² | 6243,77 км² (6-е место) |
| Высота: максимальная минимальная |
м м |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 (MSK+4) |
| Эл-јон | |
| Эл-јонныҥ тоозы: | ↗14 758[1][2] кижи (2021) (6,68 %, 5-е место) |
| Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км² |
2,36 кижи/км² |
| Ук-калыктар: | алтайлар, орустар, казактар |
| Кудай јаҥы: | христиан јаҥ кам јаҥ, ак јаҥ, |
| Окылу тил: | орус, алтай[3] |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды: | +7 38847 |
| Почтаныҥ индекси: | 6494ХХ |
| ОКАТО-ныҥ коды: | |
| ОКТМО-ныҥ коды: | |
| Окылу сайт «Кан-Оозы аймак» | |
| |
 Медиафайлдар Викискладта
| |
Кан-Оозы аймак (орустап Усть-Канский район) Россияда Алтай республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи. Администрациялык тӧс јери — Кан-Оозы јурт.
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерКан-Оозы аймак Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде јадат, текши јериниҥ кеми 6 244 км². Тӱндӱк јанынаҥ ол Алтай кырайла кыйулажып, тӱштӱк кӱнбадыш јаар Кӧксу-Оозы аймакла, тӱштӱк- кӱнчыгыш јанынаҥ Оҥдой аймакла, тӱндӱк-кӱнчыгыштай Шабалин аймакла гран-кыйулу. Аймактыҥ јериле јаан деген суулардаҥ Чарыштыҥ суузы башталат, ончо кош сууларыла ол Казахстан јаар агып, ондо Эрчиш сууга кирет. Јабаганныҥ јерлеринеҥ башталып, Кан-Оозы јуртты кечире, Кӧксу-Оозы аймактыҥ јериле сыраҥай Тӱҥӱрге јетире регионал учурлу кӧӧлик јол барып, јон јаткан јерлерди бириктирет.
Рельеф
тӱзедерКан-Оозыныҥ јерлериниҥ бӱдӱми (рельеф) кайкамчылу: тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде Јабаганныҥ чӧли ле Канныҥ сазы, јаан ла тӱс ачык јер, айландыра кырлары тыҥ ла бийик эмес деп кӧрӱнет Тӱӱкей, Быргасту, Наралка, Алмысту-Боом, Келейдиҥ боочызы, Алтын-Туу. Канныҥ суузы ла Јабаганныҥ суулары ончозы Чарышка кирет. Аймактыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында Чарас ичи деер ӧзӧк, сууныҥ коолы кызык каскак кырларлу јер, ак-јалаҥ јерлери чала ас. Тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында база эмеш телкем јер, ак јалаҥдар Кырлык ла Сугаштыҥ ортозында боочыга јетире јадат. Тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде Келейдиҥ боочызынаҥ ары боочы-боомду кырлар, тайга-тажы койу агашла бӱркелген, ачык ак јерлери тыҥ ла јаан эмес.
Гидрология
тӱзедерКан-Оозы аймактыҥ суулары[4]
| № | алтайлап | орустап[5] | узуны, км |
|---|---|---|---|
| 1 | Чарас | Чарыш | 570 |
| 2 | Ануй | Ануй | 335 |
| 3 | Кӧксу | Кокса | 163 |
| 4 | Айты-Коол | Талица | 40 |
| 5 | Кайдаҥ | Хайдун | 27 |
| 6 | Каракол | Каракол | 25 |
| 7 | Кырлык | Кырлык | 26 |
| 8 | Кичӱ-Кӧксу | Коксочка | 22 |
| 9 | Јабаган | Ябоган | 18 |
| 10 | Оҥ-Айтыгол | Правая Талица | 11 |
| 11 | Јоргол | Ергол | 5 |
| 12 | Кан | Кан | 4 |
| 13 | Коргон | Коргон | 39 |
| 14 | Ӱстӱги-Отогол | Верхний Этогол | 17 |
| 15 | Кӧмӱр | Кумир | 51 |
Климады
тӱзедерКан-Оозы аймактыҥ климады орто-континентал деп чотолот. Кейдиҥ ортојылдык температуразы -1,5 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +33 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -52 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 18.06/19.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 60, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 343 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 2,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 9,9[6]
Аҥ-куштары
тӱзедерӦзӱмдери
тӱзедерЈери ле јолдоры
тӱзедерКан-Оозы аймактыҥ текши јери 6 244 км². Кан-Оозы аймактаҥ Јаш-Турага јетире ӱч јолло једер аргалу: Кан-Оозы — Јалаҥай — Солонешный — Јаш-Тура, Кан-Оозы — Чакырдыҥ боочызы — Беш-Ӧзӧк — Чаргы — Улалу — Јаш-Тура, Кан-Оозы — Јабаганныҥ боочызы — Себиниҥ боочызы — Майма — Јаш-Тура[6].
Экологиязы
тӱзедерТӱӱкизи
тӱзедерЭл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1897[7] | 1916[7] | 1920[7] | 1926[7] | 1933[7] | 1939[7] | 1959[8] | 1970[7] | 1979[7] | 1989[7] | 2002[9] | 2003[10] | 2004[10] |
| 8358 | ↗13 018 | ↘7719 | ↗9986 | ↗15 648 | ↗16 584 | ↘14 124 | ↗15 250 | ↘14 899 | ↗16 210 | ↘15 482 | ↘15 335 | ↗15 466 |
| 2005[11] | 2006[11] | 2007[11] | 2008[12] | 2009[13] | 2010[14] | 2011[12] | 2012[15] | 2013[16] | 2014[17] | 2015[18] | 2016[19] | 2017[20] |
| ↘15 400 | ↘15 300 | ↘15 100 | ↗15 103 | ↗15 150 | ↘15 007 | ↘14 594 | →14 594 | ↘14 491 | ↗14 579 | ↗14 590 | ↗14 693 | ↗14 704 |
| 2018[21] | 2019[22] | 2020[23] | 2021[1] | |||||||||
| ↘14 685 | ↘14 554 | ↗14 589 | ↗14 758 | |||||||||
Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России)[24] мындый болор:
Ук-калыктары
тӱзедерКан-Оозы аймакта алтай, казак, орус ла о.ӧ. укту улус јуртайт.
Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр
тӱзедерАймактыҥ 11 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.
Јурт јеезелер
тӱзедер| № | Јурт јеезези[5] | Административный тӧс јер[5] |
Јурт[5] | Кирет | Эл-јон, кижи (2021) |
Текши јери,км² |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Айты-Коолдыҥ јурт јеезези | Айты-Коол | Јодралу, Кайрукун, Ӱстӱги-Айты-Коол | 4 | ↘909[1] | 604,00[25] |
| 2 | Јабаганныҥ јурт јеезези | Јабаган | Јабаган-Бажы, Оро | 3 | ↗1680[1] | 783,22[25] |
| 3 | Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези | Јалаҥай | Јалаҥый-Бажы | 2 | ↘1047[1] | 541,00[25] |
| 4 | Кан-Оозыныҥ јурт јеезези | Кан-Оозы | 1 | ↗4934[1] | 94,54[25] | |
| 5 | Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези | Кӧзӱл | Кайсын, Кара-Суу | 3 | ↗836[1] | 415,00[25] |
| 6 | Коргонныҥ јурт јеезези | Коргон | Шуҥмары | 2 | ↘503[1] | 456,00[25] |
| 7 | Кырлыктыҥ јурт јеезези | Кырлык | 1 | ↗1025[1] | 846,00[25] | |
| 8 | Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезези | Мӧндӱр-Соккон | 1 | ↗689[1] | 1500,00[25] | |
| 9 | Моты-Оозыныҥ јурт јеезези | Моты-Оозы | Моты-Бажы, Келей | 3 | ↗675[1] | 278,00[25] |
| 10 | Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези | Чаргы-Оозы | Тураты, Кара-Коол | 3 | ↘814[1] | 393,00[25] |
| 11 | Экинурдыҥ јурт јеезези | Экинур | 1 | ↘1646[1] | 347,00[25] |
Кан-Оозы аймакта эл-јонныҥ тоозы 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде 14758 кижи[2].
Јурт јеезелерге кирет
тӱзедерИнфраструктуразы
тӱзедер- Аймактыҥ администрациязы — 1;
- Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;
- Орто ӱредӱлӱ школ — 10;
- Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 7;
- Баштамы школ — 5;
- Балдардыҥ туразы — 28;
- Кӱӱлик сургал — 3;
- Музей — 3;
- Аймактыҥ библиотеказы — 1;
- Јурттыҥ библиотеказы — 12;
- Культураныҥ байзыҥы — 10;
- Јурттыҥ клубы — 7;
- Спортшкол — 1;
- Аймактыҥ эмчилиги — 1;
- Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 21;
- Магазин — 21;
- Почта — 8;
- Агаш јарар эдим — 9;
- Кӧӧликтер јазаар јер — 1;
- АЗС — 3.
Экономиказы
тӱзедерАймактыҥ јурт ээлеминде крестьян-ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер бар. Тӧс ууламјы: эт-сӱт алары, малга азырал белетеери, јылкы мал ӧскӱрип, угын јарандырары, уйлар, эчки ле кой азырап, эм ӧлӧҥдӧр јууры, адару тудары. 1980 јылдарда азыралда соок тумчукту малдыҥ тоозыла аймак автоном областьта баштапкы јерде турган, тӱкти 550 тӧннага кӧп табыштыратан. Эмдиги ӧйдӧ маралдыҥ мӱӱзин (консервант) 3,5 тонна алып, Кан-Оозы аймак республик ичинде экинчи јерде турат. Аймактыҥ 35% јерин агаштар бӱркейт, кӧп саба агаш тыт, оноҥ шпаланыҥ брусы эдилет. 2016 јылда Кан-Оозы аймакта кӱнле иштеер электростанция тудулган, кӱчи 5 МВт. Кара-Суу ла Кан-Оозы јурттардыҥ ортозында тургузылган. Бу республика ичинде Кош-Агаш аймактыҥ[27][28] кийнинеҥ экинчи СЭС.
Ӱредӱлик
тӱзедерКыйулу јер
тӱзедерРоссия Федерацияда ФСБ-ныҥ № 282 темдектӱ, 2006 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 16-чы кӱнинде чыккан јӧби аайынча «О пределах пограничной зоны на территории Республики Алтай», Кан-Оозы аймакта погранзона Мӧндӱр-Соккон јурт јеезениҥ бастыра јеринде болор[29]. Аймактыҥ ӧскӧ јерлери погранзонага кирбес.
Мӱргӱӱр јер
тӱзедер- Христиан серкпе — 3;
- Алтын-Туу;
- Јабаганныҥ, Кырлыктыҥ боочылары;
- Аржан суу — 5.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 13.
Археологиялык
тӱзедер1975 јылда Каракол јурттыҥ јанында Н.Д.Оводов деп билимчи кижи куй таштыҥ ичинде сӧӧктӧр тапкан: айуныҥ, борсыктыҥ, јебрен аттыҥ, аҥныҥ, бӧрӱниҥ (15 %), тӱлкӱниҥ (20%), гиенаныҥ (50-неҥ кӧп). Онойдо ок айылдыҥ эдип ӱредип алган јебрен «палеолитический» ийттиҥ бажы, јаак сӧӧктӧри табылган (en:Paleolithic dog)[30], оценённые возрастом 33,5 — 34 тыс. лет[31][32]. Сӧӧктӧрди шиҥдегенинеҥ ийт бӧрӱге јуук эмес, озогы американ ийттерге ле эмдиги алтайда ийттерге тӱҥейи јарталган.
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Ак-Таш, Кан-Оозы јурттыҥ јанында куй таш,
- Голубиная, Каминная[33].
- Мӧндӱр-Сокконныҥ кырларында ташта јурамалдар;
- Экинурдыҥ јанында ташта јурамалдар ла кургандар;
- Караколдыҥ, Бащелак кӧлдӧр;
- Аржан суулар — 2;
- «Девичий плёс».
Јарлу улузы
тӱзедер- Акулова Танытпас (06.03.1952) — чӧрчӧкчи, бичиичи. Россия Федерацияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (2001), Россияныҥ журналисттер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ керелӱ ишчизи (2013), иштиҥ ветераны[34];
- Байрышев В. Т. (Болот) (1962) — кожоҥчы, Алтай Республика ла Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи[35];
- Балина Анна (15.04.1938) — артист, Государственный институт театрального искусства божоткон (ГИТИС, 1959-1963) Москва; 1963-1977 эстрадада концерттерде солист; 1977 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Национал театрыныҥ артистказы; "За трудовую доблесть" медалла кайралдаткан (1981). РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи (24.06.1982), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[36];
- Бельчекова Н. Б. (1953) — прозаик, журналист-очеркист, публицист[37];
- Вязников, А. Х. (1919—2002) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Горно-Алтайск каланыҥ тоомјылу гражданини[38];
- Елеусов, Ж. А. (1925—1996) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Геройы[39];
- Каинчин Ј. Б. (1938—2012) — бичиичи, прозаик[40];
- Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи[41];
- Кыдрашев Ч. К. (1914—1997) — Совет ӧйдӧ политик, Горно-Алтайскта облисполкомдо иштеген (1944—1948)[42];
- Казаков Т. Т. (01.01.1923—09.05.1946) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Совет Союзтын Геройы, младший сержант, наводчик орудия, 1-чи Белорусский фронт, 507-чи истребительно-противотанковый артиллерийский Кишиневский полк, «За отвагу» (24.08.1944), «За оборону Сталинграда» деп медальдарла кайралдаткан[43];
- Кестелова Б. И. (1917 — 26.06.1967) — койчы, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ Кан-Оозы аймагыныҥ «Ленинский наказ» колхозыныҥ койчызы. Социштин Геройы (Герой Социалистического Труда) (1960)[44];
- Майманова А. В. (1971) — бичиичи, поэт. Россияныҥ бичиичилер Биригÿзиниҥ турчызы[45];
- Модоров Н. С. (16.12.1939) — тӱӱкилик билимниҥ докторы, профессор, Россияныҥ гуманитар академиязыныҥ турчызы[46];
- Папитов Е. В. (1962 јылда кӱӱк айдыҥ 29 кӱнинде) — артист, Россияныҥ театрал ишчилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи[47]. Кеендиктиҥ Красноярскта институдыныҥ актеский факультедин божодоло (1988), П.В.Кучияктыҥ адыла адалган Национал драма театрда ижин баштаган. «Блистающая звезда» деп кӧрӱниҥ лауреады (2008,2011), Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ премиязыныҥ канча катап лауреады (2014, 2019), культураныҥ министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан, јайаандык ижинде 70-неҥ артык роль[48].
- Сороноков В. В. (17.03.1985) — спортчы-самбист, Телекейдиҥ ле Россияныҥ чемпионаттарыныҥ призеры, Европаныҥ Чемпионы, телекейлик кубокту чемпион-самбист ле мастер спорта России международного класса; Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ Узы [49]
- Тишкишев В. И. () — артист, Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон;
- Туганбаев, К. А. (04.11.1924—17.12.1943) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Совет Союзтыҥ Геройы. (Тугамбаев, чын бичизе - Туганбаев) 1116-чы стрелковый полктыҥ разведчиги, красноармеец (333-чи стрелковый дивизия, 12-чи армия, Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронт)[50];
- Туйменов Шалба (1960) — ӱлгерчи, ак кӧбӧк сӧӧктӱ;
- Урматов К.Т. (1930—1996) — чабан, Социштиҥ Геройы (1990)[51].
- Чекуракова Любовь (04.03.1959 – 2003) — журналист, ӱлгерчи, Горькийдиҥ адыла адалган Свердловский госуниверситте (1976—1981) ӱренген. «Алтайдыҥ чолмоны» газетте иштеген, «Јӱрзе де, јӱрбей» деп ӱлгерлик јуунтыныҥ авторы</ref>;
- Шатинов Ш.П. (5.09.1938—11.11.2009) — алтай бичиичи, ӱлгерчи, Россия Федерация ла Алтай Республиканыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы[52];
- Шодоев И. В. (1914—2006) — бичиичи, журналист, тӱӱкичи, анайда ок Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичизи;
- Шодоев Н. А. (05.12.1934) — ӱредӱчи, шиҥжӱчил, краевед, музейди јууп тӧзӧгӧн, 200-теҥ артык статьяныҥ ла 15 бичиктиҥ авторы[53];
- Яймин Айдыш (1955—2000) — ӱлгерчи[54];
- Ялбаков А. И. (1949―1995) — политик[55].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Кан-Оозы јурт, административный тӧс јер
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ 2,0 2,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2313. Архивировано 1619961229.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 "О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай" (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Реки Усть-Канского района
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru. (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 26 кӱни, 3225. Архивировано 1643066328.
- ↑ 6,0 6,1 Алтай,географиязы
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг.. Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 Оценка численности населения на 1 января текущего года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
- ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
- ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 26,10 26,11 26,12 26,13 26,14 26,15 26,16 26,17 26,18 26,19 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Новости Горного Алтая. Солнечную электростанцию запустили в Усть-Кане
- ↑ Тайга.инфо.«Хевел» запустила третью солнечную электростанцию в Горном Алтае (недоступная ссылка). Дата обращения: 1622791987. Архивировано 1515306009.
- ↑ Погранзона. guide-altai.ru. Дата обращения: кочкор айдыҥ 11 кӱни, 2019.
- ↑ Ovodov N. D., Crockford S. J., Kuzmin Y. V., Higham T. F., Hodgins G. W., van der Plicht J. A. 33000-year-old incipient dog from the Altai Mountains of Siberia: evidence of the earliest domestication disrupted by the Last Glacial Maximum // PLoS ONE, 2011. - Vol. 6. - e22821. doi: 10.1371/journal. pone.0022821.
- ↑ Исследованы останки самой древней собаки
- ↑ Были ли у неандертальцев собаки?
- ↑ Дупал Т. А. ПЕРЕСТРОЙКА СООБЩЕСТВ МЕЛКИХ МЛЕКОПИТАЮЩИХ НА РУБЕЖЕ ПЛЕЙСТОЦЕНА И ГОЛОЦЕНА СЕВЕРО-ЗАПАДНОГО АЛТАЯ // ПАЛЕОНТОЛОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ, 2004, № 1, с. 78-84
- ↑ Акулова Т. (недоступная ссылка). Дата обращения: 1643614158. Архивировано 1643611965.
- ↑ Болот Байрышев[1]
- ↑ Анна Балина[2]
- ↑ Нина Бельчекова[3]
- ↑ Вязников А.Х.[4]
- ↑ Елеусов Ж.А.[5]
- ↑ Јыбаш Каинчин[6]
- ↑ Калкин А.Г.[7]
- ↑ Кыдрашев Ч.К.[8]
- ↑ Казаков Т.Т.[9]
- ↑ Кестелова Б.И.[10]
- ↑ Айгуль Майманова[11]
- ↑ Горно-Алтайский государственный университет, Поздравляем Николая Семеновича Модорова с юбилеем!
- ↑ Папитов Е.В.[12]
- ↑ Грани таланта. Звезда Алтая[13]
- ↑ Сороноков и Аткунов
- ↑ Герои страны. Кыдран Туганбаев
- ↑ Урматов К.Т.[14]
- ↑ Ш.П.Шатинов[15]
- ↑ Н.А.Шодоев[16]
- ↑ Айдыш Яйми[17]
- ↑ Ялбаков А.И.[18]