Карагай
Карагай (орустап Карагай ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Карагайдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Карагай | |
|---|---|
| орустап Карагай | |
| 50°23′39″ с. ш. 84°37′18″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Карагайдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1208[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘446[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 56 %, алтайлар 41 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649497 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240840001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640440101 |
| Номер в ГКГН | 0153870 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Теректиниҥ, Тӧгориктиҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ сын тайгаларына курчаткан, Казахстанныҥ гран-кыйуларына јуук јерде, карагай сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1208 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда[5].
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра арка туузы агаштарла бӱркелген. Тыт, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, аспак агаш ӧзӧт. Јер ажы, маала ажы, кыра ажы јакшы јылда бийик тӱжӱм берет[6]. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 14 ором: Амбулаторный, Јараттай, Одорлу, Меесте, Јаҥы, Сахалинниҥ, Кӱнбадыш, Олӱондо, Н.Тишиновтыҥ, Агашту, Советский, Тӧс, Школдыҥ, Кустарный переулок.
| Карагай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 93 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 300 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 360 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 220 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 200 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Баштапкы ла катап Карагай керегинде 16 чактыҥ ортозында айдылат.1826 јылдыҥ јайында Карл Фридрих Ледебург деп немец профессор эм ӧлӧҥдӧр јууп, атту экспедицияда јӱрген, Карагай керегинде бичигени школдыҥ краевед музейинде бар. 19 чактыҥ учында бу јуртта 33 айыл, 27 ээлем деп айдылган.
1936 јылда јуртта баштамы школ ачылган. Улу јуу башталарда бастыра ӱредӱчилер болгон эр улус јууга сала бергендер.
1969 јылда 8јылдык школ ачылган.
2003 јылда (20 јыл кире эски тураларда ӱренип шыралайла), компьютерный класстарлу јаҥы школго кирген.
2013 јылда школдо «Јиит краевед» деп музей ачылган.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 450 | ↗451 | ↗466 | ↗477 | ↘470 | ↘452 | ↘446 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 432 кижиниҥ 41 % алтайлар, 56 % орустар болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы «Дюймовочка»;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека;
- музей;
- стадион;
- магазин;
- конор тура;
- турбаза;
- погрангородок (2016).
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. ЗАО «Курјум» — јылкы мал ла марал аҥ азыраары, јерле иш-кыра, аш салары, малдыҥ азыралын јазаары. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[12].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Јебрен Алтайыстыҥ кырлары -
Озогы јурттардыҥ орды -
Кырлар ортодо Карагай суу -
Карагайдыҥ суузы Алтайда
.jpg)
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Карагай
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.