Википедия

Катанду

Катанду (орустап Катанда ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Катандуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Катанду
орустап Катанда
50°10′03″ с. ш. 86°10′32″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе Катандуныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1836
Бийиги 955[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘905[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 80 % ле о.ӧ[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649474
АТТК-ныҥ коды 84240845001
МТТК-ныҥ коды 84640445101
Номер в ГКГН 0154250
катанда.рф
Катанду (Россия)
Катанду
Москва
Катанду (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Катанду (Алтай Республика)
Улалу
Катанду
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Катанду орустап гривастая гора[4].

Катан орустап грива, в виде грив, сборок, слоев, туу орустап гора[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер, Сайлугем, Теректи, Тӧгӧрик, Ыйыкту сын тайгаларга курчаткан, Катандуныҥ чӧл јалаҥында , Кадын сууга Кичӱ Катанду ла Јаан Катанду деп суулар кожылган јерде турат. Јурттыҥ узуны 3 км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 955 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгалары аҥдык : ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар[5].

Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Мындый куштар јӱрет: сыҥыранчы (орустап щегол); бӧднӧ; каменка-плясунья, полевой конек—кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында. Мындый куштар јӱрет: чарлайак, талеҥко, јелечи, ӱренчи, тайаларда; тытту кайыҥду аламык ӧскӧн агаштарда — јалбагай, талаҥ-келеҥ, сыҥыранчы (орустап щегол); бӧднӧ; кургак чӧлдӧ јолды экијандай; кара каргаа, саҥыскан — кыралар ла аламык агаштардыҥ ортозында. јалаҥныҥ ла аралдыҥ чычкандары, кичинек башту чычкан, айылдыҥ ла кыралардыҥ, јалаҥдардыҥ чычкандары, узун куйрукту ӧркӧ, кыраларда ла јалаҥдарда; сууныҥ чычканы — суулардыҥ јарадыла, састалган јерлерле; јеерен ле борозымак јеерен чычкандар ла кӧрӱктер карагайлу ла кайыҥду карагайлу аралдарда, оноҥ суу јараттай јӱргилейт[6].

Ӧзӱмдери тӱзедер

Айландыра арка туузы агашка бӱркеткен, ак јалаҥы одор болгон, кыразында аш ӧскӧн. Мӧш, терек, тыт, кайыҥ, чиби, јодро, беле ле ыргай агаш ӧзӧт. Јердиҥ кузугы, јиилеги, мешкези, эм ӧлӧҥдӧри јакшы ӧзӧр јер. Тыт, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, аспак агаш ӧзӧт. Јер ажы, маала ажы, кыра ажы јакшы јылда бийик тӱжӱм берет[7]. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[8].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 15 ором: Јараттай, Заводской, Одорлу, Совхозтыҥ, Јажыл, Наговицинниҥ, Партизанский, Меесте, Јалаҥду, Советский, Агашту кош ором, Спортивный кош ором, Јииттердиҥ кош ором, Тӱндӱк кош ором, Чӧлдӧ кош ором.

Катанду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы 51 км
Республикан тӧс кала Улалу 370 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 430 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 290 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 260 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1836 јылда тӧзӧлгӧн. Баштап ла бого келген беш биле байа бир «раскольниктер» деп улус болгон, тургун алтайларла јарашпай турала, је оноҥ канай да эптешкен. Революциядаҥ озо мында Бикатунский казачий линияныҥ улузы база јаткан. Казачий атаманду болгон. Граждан јууныҥ ӧйинде кызылдар казактарды јуулап, кырып, сӱрген. Арткан калгандары кытат јерине тынын алып качкан дежер.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
1038↗1040↘985↘965↘931↘912↘905

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1094 кижи болгон, олордыҥ 80 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • кӱӱлик сургал;
  • культура байзыҥы;
  • ДЮСШ;
  • стадион;
  • библиотека;
  • эмчилик;
  • азралдыҥ јери (каргандардыҥ туразы, дом престарелых);
  • метеостанция;
  • магазин;
  • конор тура;
  • ашкана;
  • турбаза.

Экономиказы тӱзедер

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары, кырада аш салары, азрал белетеери, пасекалар, сыр эдери. Агашла иштеери. Туризм.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Озодо абыстыҥ туразы, кийнинде школ болгон, эмди музей (1551)[13];
  • Граждан јууныҥ геройлорыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1499))(Јалаҥду ором[14][15]
  • Тӱӱкилик памятник (1918 ј.,П. Суховатыҥ башкарган кызылгвардей јуучылдарыныҥ штабы турган тура,)[14][15].
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1535)[13].

Археологиялык тӱзедер

  • Ташта јурамал (1533)[13];
  • Курган. Јебрен тӱрк руникалык бичик, мӧҥӱн тажуурда (1546)[13];

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)[13];
  • Аржан суу (1509)[13];
  • Боочы Ыйыкту (1507)[13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

  • Наговицин П. Н. (1924 — 06.10.1944) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Украинский фронт, 529-чи стрелковый полктыҥ автоматчиктериниҥ ротазыныҥ бӧлӱгиниҥ командири, младший сержант, Советский Союзтыҥ Геройы[16].

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Катанда
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  6. ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  7. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
  14. ↑ 14,0 14,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 5146. Архивировано 1610213696.
  15. ↑ 15,0 15,1 Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  16. ↑ Наговицын П. Н.[1]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Катанду&oldid=46293"