Википедия

Кӱрей кӧл

Кӱрей кӧл (орустап Озеро-Куреево) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Кӱрей кӧл
орустап Озеро-Куреево
52°27′54″ с. ш. 86°45′03″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Кӱрей кӧлдиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1911
Бийиги 260[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘384[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 91 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649152
АТТК-ныҥ коды 84225860001
МТТК-ныҥ коды 84625460101
Номер в ГКГН 0153862
Кӱрей кӧл (Россия)
Кӱрей кӧл
Москва
Кӱрей кӧл (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кӱрей кӧл (Алтай Республика)
Улалу
Кӱрей кӧл

Этимологиязы тӱзедер

Кӱрей кӧл орустап

Физико-географиялык темдектер тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн сууныҥ оҥ јарадында турат. Айландыра Спырна, Ӱлден, Арчауш, Тилаштар, Чоҥмо, Уйа, Солу, Кивер деп кырлар курчайт. Кышкыда јаан кар јаап, бийик кӱрттер салкыннаҥ улам болот, јолдор ӱаска јетире туйукталат. Тудуш ла кар тайга, ортозында састарлу. Јойгон, мӧш, аспак, чиби ле кайыҥ агаштар ӧзот, кӧп сабада јымжак агаш.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 260 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм.

Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.

Аҥ-куштары тӱзедер

Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[4].

Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[5]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[6].

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[7].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 6 ором: Јараттай, Совхозный, Белелӱ, Јаҥы, Тӧс, Суулу.

Кӱрей кӧл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кӱрей кӧл 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак 46 км
Республикан тӧс кала Улалу 220 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 140 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 355,0 км-деҥ 130 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1911 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[9]2013[9]2014[10]2015[11]2016[2]
381↗382↘369↗388↘382↗387↘384

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 411 кижи болгон, олордыҥ 91 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (кумандылар, чалкандулар)[3].

Окылу тил: орус, алтай[12].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • баштамы школ;
  • библиотека;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • почта;
  • магазин 2-курсактыҥ, 2-кийимниҥ;
  • Москваныҥ патриархадыныҥ серкпези;
  • 7-чи кӱнниҥ адвентисттериниҥ серкпези;
  • СТО, АЗС.

Экономиказы тӱзедер

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1296)[13];
  • Карындаштык мӧҥкӱсалгыш. Граждан јууда корогон кызыл партизандардыҥ (1284)[13].

Археологиялык тӱзедер

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Ӱч-Сӱӱри кыр. Байлу (1273)[13];
  • Аржан суу. Байлу (1279)[13].
  • Граждан јууда корогон јерлештердиҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Тӧс ором, 31Б)[14][15][13].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Озеро Куреево (Кӱрей кӧл)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  12. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  14. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033296. Архивировано 1610213696.
  15. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кӱрей_кӧл&oldid=45674"