Ман-Јӱрек
Ман-Јӱрек (орустап Манжерок ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Ман-Јӱректиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Ман-Јӱрек | |
|---|---|
| орустап Манжерок | |
 Ман-Јӱрек | |
| 51°49′49″ с. ш. 85°46′30″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Майма |
| Јурт јеезе | Ман-Јӱректиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1856 |
| Бийиги | 302[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘1567[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 95 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649113 |
| АТТК-ныҥ коды | 84215835001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84615435101 |
| Номер в ГКГН | 0154676 |
| mangerok.info | |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-георафиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кайыр ла каскак кырлардыҥ ортозында, Чаҥкыр, Сӱӱри ле Тас кырга деп кырларга курчадат. Кырлары чыт эдип карагай ла јойгонго бастырган. Ырак јокто кӧл бар, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Чуйдыҥ трагыныҥ 469,5 километринде турат. Јол тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар улалат. Кадын дезе тӱштӱктеҥ тӱндӱк јаар агат.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 302 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кыш мында ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына јетире болот. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].
Аҥ-куштары
тӱзедерМайма аймактыҥ тайгалары ла одоштой турган тууларда азулу јаан аҥдар јок. Оок аҥдардаҥ койон, кӧрӱк, тийиҥ, сарас, јоонмойын, јараа, кӱжӱл бар. Барынтычы куштар кезем астаган, кускун ла тейлегеннеҥ јаандары јок. Кӱӱле, боро кушкаш, кӧктӧш, томуртка, каргаа, саҥыскан, тарал, кызылтӧш, јелечи, јалбагай аралда, кырда туштайт[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈуртты айландыра кырлардаҥ ала ӧзӧккӧ тӱжӱре карагай ла јойгон ӧзӧт. Аралда суујакалай тал, ыргай, каргана, беле, јодро, эрмен агаштар јайылган. Ӧлӧҥ-чӧби бийик болуп, јайрада ла ӧзӱп ӱадар јер. Кыска да болзо јайда јӱзӱн чечек јайылат: кӱнкаајы, отчечек, марал чечек, кандык, кӱӱктаман, саргай, таҥдалай, чийне ле оноҥ до ӧскӧ[7]. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ, кӧп ӧзӧт[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 42 ором: Јараттай, Суујандай, Тоҥмок суулу, Најылыктыҥ, Карагайлу кош ором, Заповедниктиҥ кош оромы, Пионердиҥ, Јарык кош ором ло о.ӧ.
| Ман-Јӱрек јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ман-Јӱрек | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Майма | 32 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 37 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 120 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 469,5 км-деҥ | 0 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1856 јылда крестьян-кӧчкӱндер тӧзӧлгӧн деп бичилген, је тургун алтайлар креске тӱжӱп, колый билелер тӧзӧп баштаган. 1875 јылда јаан јурттардыҥ бирӱзи боло берген. Ефим Чендеков деп којойым (мал мадаачы) серикпе туткан, адын агару Евфимийдиҥ серикпези деп адаган. 1883 јылда церковно-приходской школ ачылган. 1890-чы јылдарда Ман-Јӱректе 35 айыл болгон, олордыҥ 7 биле орустардыҥ болгон. 1910 јылдарда јуртта орустардыҥ тоозы кӧптӧгӧн. 1917 јылда мында 60—70 биле орустар болгон. Революциядаҥ озо кӧп јандай мында мал азыраары иш болгон. Јерле иштерди ас ла улус башкаратан: сула, просо, гречиха, картошко отургызатан. Черет ӧртӧп, тӧгӧт эдип, агаш кезип чӧлдӧн садатан. 1932 јылда мында амыраар јерлерди облисполком тутурткан. 1941 јылда бу лагерьлерди пионер балдарга берген. 1963 јылда В. И. Ленинниҥ адыла адалган лагерь ачылган. 1966 јылда монгол-совет најылыктыҥ фестивалинде Эдита Пьеха «Манжерок» деп кожоҥды баштапкы катап кожоҥдогон. Кожоҥ јарлу боло берген Совет ичинде[8]. Бу јуртта «Живёт такой парень» ле «Ваш сын и брат» деп кинолордыҥ натурный съёмкалары кӧп катап болгон. 1970-чи јылдарда мында мебельный фабрика, јаан эмес обозостроительный завод иштеген.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2008[9] | 2009[9] | 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 1615 | ↗1673 | ↘1535 | ↗1538 | ↘1526 | ↗1556 | ↗1558 | ↗1598 | ↘1567 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1455 кижи болгон, олордыҥ 95 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы «Тийиҥеш»;
- «Дом ребёнка» БУЗ;
- эмчилик;
- тӱрген болуш јетирери (МЧС);
- культураныҥ байзыҥы;
- кӱӱлик сургал;
- библиотека;
- стадион;
- агаш эдимдер (мебель) таҥынаҥ аргачы;
- ашкана;
- конор тура;
- турбаза «Бирюзовая Катунь»;
- информациялык тӧс јер (айылчыларга);
- магазин;
- калаш быжырар јер;
- СТО;
- АЗС.
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Маала ла сад ӧскӱрери. Адару тудары. Сувенир эдип садары. Јылкы мал, эчки азыраары. Туризм.
Мӱргӱӱл ӧткӱрер јер
тӱзедер- Јаҥы серкпе, 2000 јылдарда прихожандардыҥ акчазына тудулган.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (115).(1977 јылда тургузылган, Најылыктыҥ оромы, 42 тураныҥ јаны)[14][15].
- В. Я. Шишков . Барельеф постаментте (1973 јылда Чуйдыҥ трагыныҥ 468 км тургузылган).[14][15].
Археологиялык
тӱзедер- Мӧҥкӱсалгыш (99,10,101)[16].
Ар-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јарлу улузы
тӱзедер- Воробьев Н. М. (1947) — ӱлгерчи, краевед, ӱредӱчи[17].
- Капустина Н. Г. (09.09.1948) — ӱлгерчи, библиотекарь[18].
- Образцова М. Ю. (15.02.1959) — ӱлгерчи, Россия бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы (2002)[19].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Чуйдыҥ трагы Ман-Јӱректе -
Ман-Јӱрек -
Ман-Јӱрек. Сбербанк -
Ман-Јӱрек -
В.Я. Шишковтыҥ памятниги Чуйдыҥ трагында -
Парк-отель Ман-Јӱрек -
Аҥтара тура -
Ман-Јӱрек
.jpeg)
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Манжерок (Ман-Јӱрек)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Майма. Климат[1]
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ 7,0 7,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Что такое Манжерок? (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 30 кӱни, 9097. Архивировано 1348114306.
- ↑ 9,0 9,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031433. Архивировано 1610213696.
- ↑ 15,0 15,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1603985395. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 30 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Воробьев Н. М.[2]
- ↑ Литературная карта[3]
- ↑ Литературная карта[4]