Мыйту
Мыйту (орустап Мыюта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Шабалинниҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Мыйту | |
|---|---|
| орустап Мыюта | |
 Мыйту | |
| 51°25′06″ с. ш. 85°37′12″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Шабалинниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 680[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗274[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 63 %, алтайлар 27 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649228 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250892002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650492106 |
| Номер в ГКГН | 0154371 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерМыйту — мый, киске, туу, кыр орустап орустап кошачья гора, гора с котами[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерАлтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында , Себиниҥ суузыныҥ оҥ јарадында, Чуйдыҥ трагын экијандай турат. Айландыра Јал-Мӧҥкӱниҥ, Иолгоныҥ сындары курчайт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 680 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Узун кыш ла кыска јай, чаган айдыҥ тыҥыда соогы 30 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥыда температуразы +30 °С. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы —19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы —35 °С, —40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15 °С, +16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайга-тажы аҥдык : булан, марал, элик, тооргы, айу, бӧру, јеекен, тӱлку, калазак, јоонмойын, агас, сарас, албаа, норка, камду ла о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр аҥдар-куштар бар : мӱркӱт, ӱкӱ, торлоо, каргаа, саҥыскан, кускун, таленко, чай, кӱртӱк, бодно, карчага, тейлеген, кас, ӧртӧк, турна ла о.ӧ. Сууларда балыктар: бел, јылмай, чараган, чортон, учкӧс, сӧлӧм ло о.ӧ.[5]. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈуртты айландыра тайгалар тыт ла мӧш агашла бӱркелген. Суујакалай јерлерде тал, каргана, кайыҥ,јойгон, чиби, беле, јодро агаштар ла тайа ла јыралар ӧзӧт. Јайгыда јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ-чӧп, чечектер, јиилектер ле мешкелер ӧзӱп, јайылып, быжып, ӱренин чачат. Јакшы јылда (ӧткӱре јут јок, кӱйгек јок) кузук, калба, јиилек, мешке тӱжӱмдӱ болот. Койјиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, кызылгат кӧп болот. Мал-ашка азыралга ӧлӧҥ, эм-тус ӧлӧҥ, тазыл-тамыр јакшы бӱдет[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта тӧрт ором: Јаны, Меесте, Тракта, Российский. Бу јол Р-256 «Чуйдыҥ трагы» деп федерал-кӧӧлик јолго кирет.
| Мыйту јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Шабалин | 16 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 16 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 100 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 190 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) | 16 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1856 јылда тӧзӧлгӧн. 1857 јылда Мыйтуда миссияныҥ станы ижин баштаган. Сайсан-Кобы, Самташ-Кобыда јаткан алтай улус качып кӧчкӧн. Миссионер ишти мында озо ло иеромонах отец Акакий (в миру – Артемий Левицкий) деп кижи баштаган. Ол Москвада медико-хирургический академия божоткон кижи болгон. 1849 јылдаҥ ала ол алтай балдарды ӱреткен. В. В. Радлов 1860 јылда бичиген: «… Это маленькая, бедная деревня, население которой состоит только из крещеных телеутов». Бийский округта 1893 јылда бичилген: Мыйту јурт Сарасинский инородный управада чотолгон, крестьяндар 71, крестьян эмес 3, эр улус 193, ӱй улус 178. Православный серкпе ле церковноприходской школ бар, училищеде 28 уулчак ла 14 кызычак ӱренген, православныйлары – 40. Серкпени 1873 јылда туткан. 1920-30-чы јылдарда баштамы школ болгон, 1940 – 1957 јылдарда јетијылдык школ, директор болуп Махнов Леонид Гаврилович иштеген, ӱредӱчилер: Махнова Анна Кирилловна, Карпова Мария Марковна, Белошист Валентина Павловна, Катунцева Августа Михайловна. 1957 јылда балдар ас учун, јетијылдык школ ойто баштамы боло берген. 1995 јылда јуртта јаҥы школ тудулган. 1993 јылдаҥ ала 2003 јылга јетире Мыйту Шабалинниҥ јурт администрациязына кирген. 2003 јылдаҥ ала алдынаҥ бойы јурт јеезе[8]. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга јурттаҥ 56 кижи барган. 1957 јылда «Туулу Алтай» деп колхоз јабылып, Јекјийектеги аҥ азыраар совхозтыҥ 4-инчи фермазы боло берген.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 284 | →284 | ↗298 | →298 | ↘284 | ↘270 | ↗274 |
Ук-калыктары
тӱзедерОрус ла алтай улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 335 кижи болгон, олордыҥ 63 % орустар, 27 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- орто ӱредӱлӱ школ;
- библиотека;
- стадион;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлемдер, мал ла аҥ азыраары.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јарлу улузы
тӱзедер- Чагат-Строев П. А. (1887 ‒ 1938) — алтай литератураныҥ башталганында турган совет ӧйдиҥ бичиичизи, ӱлгерчи ле публицист;
- Тибер-Петров В. Т. (1879—1927) — баштапкы алтай врач, политик, Алтайский Горный Дума тӧзӧӧринде турушкан (1917—1918), Каракорум управаныҥ башкарузына кирген, Том-Турада ӱренген, чыгарткан политика учун, эмчи болорго Германияда (Мюнхен) ӱренген. 20-чи јылдарда Сибздрав коллегияныҥ турчызы, Сибирский управление военно-учебных заведенийдиҥ санитарный инспекторы, дивизияныҥ санитарный врач-инспекторы, Колчак Г. И. Чорос-Гуркинди отургызып ийерде, Каракорум управаныҥ бажына турган.
- Кочеев И. П. (31.01.1912-1996) — ӱредӱчи, бичиичи, ӱлгерчи, Горно-Алтайскта педучилищени (1931) божоткон, Улаганда иштеген, 10-ноҥ артык повесть, куучындар, очерктер ле чӧрчӧктӧр. 1959 јылда Горно-Алтайскта бичиичилердиҥ организациязы тӧзӧлӧрдӧ, оныҥ баштапкы ответсекретари болгон[17];
- Таныш А. А. (25.03.1912—1994) — јурукчы-график-иллюстратор, СССр-дыҥ јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ турчызы (1993—1994), Ойрот областттыҥ художественный школыныҥ баштапкы наборында ӱренген, Г. И. Гуркин ле Н. И. Чевалков ӱреткен, 1934 јылда Рязаньда художественный училищеге кирген, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, шыркалу јанган[18];
- Сарина О. С. — актриса;
- Кочеев И. М. (23.12.1920 —) — краевед, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, 20.12.1939 јылда черӱге призыв, званиези — капитан, кайралдары: медальдар «За боевые заслуги» ле «За победу над Японией».
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Мыюта (Мыйту)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ По дорогам истории[1]
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036363. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2417. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
- ↑ Кочеев И. П.[2]
- ↑ Таныш А.А[3]