Википедия

Тожоҥты

Тожоҥты (орустап Ташанта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Тожоҥтыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ админстрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Тожоҥты
орустап Ташанта
49°43′02″ с. ш. 89°11′27″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кош-Агаш
Јурт јеезе Тожоҥтыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1864
Бийиги 2100[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗565[2] кижи (2021)
Ук-калыктар казактар 72% ла о.ӧ.
Конфессиялар православные, мусульмане, шаманисты и другие
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649787
АТТК-ныҥ коды 84210864001
МТТК-ныҥ коды 84610464101
Номер в ГКГН 0154502
Тожоҥты (Россия)
Тожоҥты
Москва
Тожоҥты (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Тожоҥты (Алтай Республика)
Улалу
Тожоҥты
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

тӱзедер

Тожоҥты — тош, тошту суу, тожоҥ, тайкылчак јол, орустап гололедица[3].

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Географиязы

тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Тожоҥты Алтай Республика ла Монгол јериниҥ чике ле гран-кыйузына коштой турат, мында Россия Федерациязыныҥ таможнязы иштейт. Кош тарткан кӧӧликтерди, јорык јӱрген улустын тудунчактарын мында шиҥдеп кӧрӧдилер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2100 метрге бийик[1].

Климады

тӱзедер

Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат.

Аҥ-куштары

тӱзедер

Кош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма[4]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.[5].

Ӧзӱмдери

тӱзедер

Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт[6]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт[7].

Јери ле јолдоры

тӱзедер

Јуртта 13 ором: Заречный, Р. А. Едильбаевтиҥ, Тӧс, Т. О. Имангалиевтиҥ, Пограничный, Н.Мешеке, М. А. Кочеевтиҥ, Н. Б. Бекеевтиҥ, Подгорный, В. И. Чаптыновтыҥ, М.Садуакасовтыҥ, С. С. Темдекованыҥ, Јииттердиҥ.

Јурт Р256 темдектӱ Чуйдыҥ трагы деп федерал учурлу кӧӧлик јолдыҥ 943 километринде турат. Чуйдыҥ трагыныҥ учы.

Тожоҥты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш 51 км
Республикан тӧс кала Улалу 510 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 590 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 943 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи

тӱзедер

Јурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. Калка-монголдыҥ јериле гран-кыйуныҥ јуугы учун мында јуртта погран черӱлер турган болгон.

Эл-јон

тӱзедер
Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[10]2013[11]2014[12]2015[13]2016[14]2017[15]2018[16]2019[17]2020[18]2021[2]
550↗552↗557↗571↗592↘583↘547↗566↘554↗566↘556↗565

Ук-калыктары

тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 314 кижи болгон, олордыҥ 72 % казактар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [19].

Инфраструктуразы

тӱзедер
  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • јурттыҥ клубы;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • стадион;
  • почта;
  • магазин;
  • конор тура;
  • ашкана.

Экономиказы

тӱзедер

Мал јылкы, соок тумчукту, сарлык ла кой, эчки азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар.

Кереестер

тӱзедер

Тӱӱкилик

тӱзедер
  • Најылыктыҥ кереези (1977 ј.,"Новосибирск — Тожоҥты" деп М-52 федерал кӧӧлик јолдыҥ 963 км, кӧӧлик јолдыҥ оҥ јанында, 100 метрде)[20][21].

Археологиялык

тӱзедер

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].

Ар-бӱткендик

тӱзедер
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес(2344)[22];
  • Тожоҥтыны айландыра сӱреен кӧп «чогу таштар», јебрен корумдар, јебрен руникалык бичимелдер, кезер таштар,

байлу туулар ла јерлер (культовые обьекты), ташта јурамалдар (петроглифы), таш чедендер ле о.ӧ.[22];

  • Кӧкӧрӱ ле Тожоҥтыныҥ ортозында — байлу јер (мӱргӱӱл ӧткӱрилет) (1801)[22];
  • Јурттаҥ 6 км ыраакта Комет деп ӧзӧкто Уландрык сууныҥ јанында мӧҥкӱсалгыш (могильник)(1992)[22];
  • Јурттаҥ 9-10 км ыраагында Бураты деп јерде, Чӱйдыҥ трагынаҥ 3-4 км, башка-башка ӧйдиҥ археологиялык комплексы (1934)[22];
  • Чуйдыҥ трагыныҥ оҥ јанында, Тожоҥтынаҥ 10 км ыраакта «ташта јурамалдар» бар (2592)[22].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер
 
Сайлугем сын-тайгада Цаст-Даба деп боочы. Россия ла Монголияныҥ кыйузы. Кыдат гран-кыйуга јетире 7 км.

Јарлу улузы

тӱзедер

Ајарулар

тӱзедер
  1. ↑ 1,0 1,1 Ташанта
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  4. ↑ .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  5. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  6. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  11. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  19. ↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  20. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030921. Архивировано 1610213696.
  21. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605264899. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 24 кӱни, 8406 јыл.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

тӱзедер
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Тожоҥты&oldid=46590"