Чибилӱ
Чибилӱ (орустап Чибиля) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Чибилӱниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Чибилӱ | |
|---|---|
| орустап Чибиля | |
| 50°37′55″ с. ш. 87°55′39″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Улаган |
| Јурт јеезе | Чибилӱниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1770 |
| Бийиги | 1231[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗699[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 95 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649740 |
| АТТК-ныҥ коды | 84230840001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84630440101 |
| Номер в ГКГН | 0154058 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Алтай Республиканыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Кабак-Тайганыҥ сындарыныҥ эдегинде, Башкуш сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1231 метрге бийик (по селу Улаган, находящемуся рядом)[1].
Климады
тӱзедерУзун ла соок кыш, кыска јай, Чолышман ӧзӧккӧ кӧрӧ чик јок соок. Јаҥыс аймактыҥ ичинде мындый башка климат болгоны кайкамчылу, талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги башка-башка кырлар, јабыс ӧзӧктӧ аламалу садтар ла кату сыркынду салкынду кырбаштай тепсеҥдер, кӧп учар суулар ла боочылар, эҥ бийиги Кату-Јарык болор.
Климады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,6, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер — 3,2 м/с. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.
Аҥ-куштары
тӱзедерУлаган алтай аҥдык јер. Тайга-ташта казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, ирбис бар. Туйгакту аҥнаҥ марал, булан, элик, тооргы, какай јӱрет[5]. Оок то аҥдар кӧп агас, албаа, киш, суузар, камду, јоонмойын ла о.ӧ. Куштардаҥ барынтычылары мечиртке, шоҥкор, боро ылаачын, карчага, ӱкӱ, кезигиниҥ тоозы кезем астаган учун олорды Алтай республиканыҥ «Кызыл бичигине» кийдирген[6]. Сууларда азый балыктыҥ кандыйы ла болгон, эмди суулар тартылып, тайызаган учун балык та астай берген. Аймакта кезик кӧлдӧрдӧ таҥынаҥ аргачылар балык ӧскӱрип, садуга апарат пелядь, чараган ла форель.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра тайгаларды кӧбинде тыт ла мӧш агаш бӱркейт.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 7 ором: Олјондо, Кубарјыныҥ, Јараттай, Меесте, Улаганныҥ, Тӧс, Јаҥы.
| Чибилӱ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чибилӱ | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Улаган | 3 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 360 км / 410 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 450 км / 500 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ) | 53 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1770 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 672 | ↗673 | ↘653 | ↗654 | ↗660 | ↗670 | ↗699 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 642 кижи болгон, олордыҥ 95 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[11].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- библиотека;
- јурттыҥ клубы;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Агашла иштер. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Боочы Чибилӱ ле Кара-Кујурдыҥ ортозында (1699)[14];
- Байлу Кабак-Тайга (1610)[14];
- Аржан суу (1625)[14][14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Улаган
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034361. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605290364. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 21 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.