Акјул
Акјул (орустап Актел) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Акјулдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Акјул | |
|---|---|
| орустап Актел | |
| 51°31′08″ с. ш. 85°39′56″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Акјулдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 819[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗344[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 94 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649219 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250805001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650405101 |
| Номер в ГКГН | 0154511 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерАлтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Себи-Бажы сынныҥ кӱнбадыш келтейинде, тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында Кадрин ле Сымылтыныҥ тайгалары курчайт, јурт Акјул сууныҥ јараттарында экијандай турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 819 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35 °С, —40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15 °С +16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерАкјулдыҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду сыгырган. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин тӱлкӱ јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан кускун — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт бар. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерТайга-тажы мӧш, тыт, чиби, кайыҥла бӱркелген. Аралда, састу јерлерде тал, каргана, тайала кожо кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, балтырган ла о.ӧ.[7]. Кедери аркада аламык јерлерде, одорлу ак јерде, ӧзӧктӧ јалаҥдарда башка-башка чечектер јайылат: чийне, кӱнкаајы, ай-чечек, таҥдалай, быркырууш чечек, буланат кандык. Кӧп эм-тус ӧлӧҥ-тазылдардыҥ тоозы астап, база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈурт 3 оромду: Олјондо, Јииттердиҥ, Тӧс. «Чаргы — Камай — Акјул» деп регионал-кӧӧлик јолдыҥ учы (84К—120), узуны 15 км. Бу јол Р-256 «Чуйдыҥ трагы» деп федерал-кӧӧлик јолдыҥ ..километринде кожулат.
| Акјул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Акјул | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 37 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 94 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 180 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 522,0 км-деҥ | 7,5 км |
Тӱӱкизи
тӱзедер1926 јылдыҥ тооалыжы аайынча јурт 1854 јылда тӧзӧлгӧн деп темдектелген. 1935 јылда Акјулдыҥ јуртсоведине Акјул ла Камай јурттар кирген болгон. 1956 јылда Акјулда јуртхоз артель болгон, ады «Ленинский животновод». 1960 јылда бу артель Чаргыныҥ марал совхозыныҥ фермазы болуп бириктирилген. Баштапкы башкараачызы Туйденев Адыш, баштапкы колхозчылары: Адукова Арина Гордеевна, Тунтешев Серекен Токулович, Рыспаев Илья Иванович, Чедоева Эмма Саналовна, Чедоева Сара Тонтушевна, Чедоева Имечи, Туганова Кызнак, Айманова Байдан, Манатаева Бабандай, Айманова Самаачы, Такина Кырачы.[9]
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 332 | →332 | ↗338 | ↘336 | →336 | ↘332 | ↗344 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 354 кижи болгон, олордыҥ 94 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[14].
Инфраструктуразы
тӱзедер- Акјулдыҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- стадион;
- магазин;
- эмчилик;
- библиотека;
- агашкезим.
Экономиказы
тӱзедерЈылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Агашла иштер.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Кереес
Археологиялык
тӱзедер- Мӧҥкӱсалгыш Акјул сууныҥ јанында (166)[15];
- Јаҥыс мӧҥкӱсалгыш (167)[15].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Байлу туу[15];
- Тоҥбок суу[15];
- Боочы[15].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Куранаков Николай Григорьевич 1914—1960, Том-Турада ӱренген, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы.
- Куранаков Мефодий Григорьевич 1908—1975 — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы кенеги.
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Актел (Акјул)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ По дорогам истории[1]
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.