Ак-Сас
Ак-Сас (орустап Банное ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Карагайдыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ак-Сас | |
|---|---|
| орустап Банное | |
| 50°22′40″ с. ш. 84°52′05″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Карагайдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1101[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗332[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
алтайлар 67 %, орустар 29 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649497 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240840002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640440106 |
| Номер в ГКГН | 0154061 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарына курчаткан, Кӧк-Сууныҥ јарадында турат. Казахстанныҥ гран-кыйуларына јуук јерде. Айландыра кырлардыҥ ортозында элкем-телкем јалаҥдар, кыралар, јайым одорлор. Јуугында јурттар Улужай, Карагай. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1101 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱни −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы «Кызыл Бичикте»[5]. шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Ӧзӱмдери
тӱзедерКырларда, аркаларда, аралдарда јӱзӱн башка агаштар ӧзӧт: чаалдар, кайыҥдар, чибилер, аспактар, јодро, јойгон, тал. Айландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт[6]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Ак-Састыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈурт 8 оромдӱ: Чибилӱ, Јажыл, Первомайский, Кӱнет, Агашту, Јараттай, Јалаҥду, Тӧс. Суузар — Ак-Сас деп регионал учурлу јолдо турат (идентификационный темдеги 84К-97).
| Ак-Сас јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Карагай | 27 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 82 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 280 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 340 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 210 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 180 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1862 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 324 | ↗325 | ↘318 | ↗328 | ↗336 | ↘331 | ↗332 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 377 кижиниҥ 29 % орустар ла 67 % алтайлар болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека;
- стадион;
- пилорама;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јаан производстволык ээлем мында јок. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- памятник Петцке Г. Г.[12].
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[12].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Банное (Ак-Сас)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.