Ары-Мыйту
Ары-Мыйту (орустап Замульта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ары-Мыйту | |
|---|---|
| орустап Замульта | |
| 50°10′19″ с. ш. 85°58′04″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Ӱстӱги-Оймонныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 917[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘212[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 100%[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649475 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240815003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640415126 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерАры-Мыйту орустап с родом, с потомством[4].
Ары орустап та сторона[4]. Мый орустап кот[4]. Туу орустап гора[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ, Теректиниҥ сын тайгаларына курчаткан, Оймон ичи чӧлдӧ, Мыйту сууныҥ оҥ јарадында, Казахстанныҥ гран кыйуларына јуук турат. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.
Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту.
Элбек чӧл јалаҥдарында кыралар, јайым одор кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 917 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАрка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт[5], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек[6]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.
Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.
Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (орустап золотой корень, родиола розовая)кӧп јайылган.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 8 ором: Јаҥы, Раздольная, Ийнебӱрлӱ, Кӧкчаҥкыр, Јажыл, Майдыҥ, Проточный, Тӧс.
| Ары-Мыйту јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ӱстӱги Оймон | 21 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 35 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 360 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 420 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 280 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 250 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1829-30 јылдарда тӧзӧлгӧн. Эмди бу јаржактардыҥ чӱм-јаҥы ла јаткан јадыныныҥ окылу эмес (орустап неофициальный) тӧс јери. Деремнеге кирип ле келзе Илья Пророктыҥ серкпези. Јаржактардыҥ тӱӱкизи мындый олор Арасейдиҥ ӧзӧгинеҥ, Керженец деп јердеҥ келген улус, христиан кудай јаҥында (орустап раскол) эки јара бӧлинерде, бу улсты «кержаки, старообрядцы-безпоповцы» деп айдыжатан, качкынтып келген улус. Мӱргӱӱлди эмдиге јетире община јуулза ӧткӱрет.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 213 | →213 | ↗239 | ↘221 | ↘215 | →215 | ↘212 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 197 кижиниҥ 96 % орустар болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- Илья Пророктыҥ серикпези;
- баштамы школ;
- эмчилик;
- магазин;
- турбазалар «Чӧрчӧк»;
- «Алтайда туштажулар»;
- «Мультинское раздолье»;
- туркомплекс «Братья Боровиковы»;
- конор тура"Мультинские озера";
- пилорама.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлемдер. Мал ла марал аҥ азыраары, аҥныҥ мӱӱзи кайнаткан суула эмденери (пантовые ванны).
Туризм, Мыйтуныҥ кӧлдӧрине барјаткан улус јуртка токтоп, базаларда амырайт.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Граждан јууныҥ геройлорыныҥ мӧҥкӱзи (1547);
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедер- Ӱч-Сӱмер туу (1505);
- Ыйыктуныҥ аржаны (1509);
- Филаретка деп кыр, байлу;
- Мыйтуныҥ кӧлдӧри.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Мыйтуныҥ кӧлдӧри. Кадын-Бажы сындардыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейи -
Ары-Мыйту јурттыҥ јаны
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Замульта (Ары-Мыйту)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.