Оймонныҥ чӧли
Ӱлекер:Чӧл Оймонныҥ чӧли (орустап Уймонская степь) Туулу Алтайдын Кӧксу-Оозы аймагыныҥ Теректӱниҥ сындарыныҥ тӱндӱк јанында јадат.
Этимологиязы тӱзедер
Тӱрк сӧстӧр «Уймон» ло «Оймон» «уйдыҥ мойыны» эмезе «уйдыҥ ичеези» деп айдылганы. О. Т. Молчанованыҥ Алтай Республиканыҥ тононим сӧзлиги аайынча «Оймон», «ойым»- кырларла курчаткан Оймон јери деп айдылганы[1].
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Јердиҥ аайы тӱзедер
Чӧлдиҥ узуны 35 км ажыра, јалбагы 8 км. Талайдыҥ кемзӱзинеҥ 1000 м. Тӱштӱк јаар Оймонныҥ чӧлиле агын суулар агат: Маргалу-сол јанынаҥ, Окол, Мыйту-оҥ јанынаҥ. Аруу Кӧксуныҥ суузы кӱнбадыш јанынаҥ тӱс јерле агат, оны «кӧк суу» деп айдат. Бастыра агып јаткан суулар Кадын сууга кожулат, оныҥ учун јаан јалаҥдар эки бӧлукке бӧлӱнет.
Климады тӱзедер
Орто-континентал, тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ келген салкындары орто кеминде. Кышкыда узак ӧйлӧргӧ јылуу кӱндер турат. Чӧлдӧ тыҥ салкындар јок. Јайгыда јылу айас кӱндер айына 225—230 час болот. Јайгы ӧйдӧ јылуу учун малаа-ажы ла јулукту агаштар јакшы ӧзӧт.
Геологиязы тӱзедер
Оймонныҥ чӧли јаҥыс тургун улузын эмес, је келген улусты база кайкадат: айландыра турган туулары јылдыҥ кажы ла ӧйинде јӱзӱн-јӱӱр болуп кубалат. Оймонныҥ чӧли јаан городтордоҥ јаан ыраак, Кадынныҥ биосфералык корыыр јерине кирет, 1998 јылда ого ЮНЕСКО статузы берилген.
Аҥ-куштары тӱзедер
Телкем ле јаан Оймонныҥ чӧли аҥ-куштарыла байлык. Аҥдары: агас, айу (орустап медведь), бӧрӱ, јараа, јоонмойын, сыгын (орустап марал), тарбаган, тӱлкӱ, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, чычкан, шӱлӱзин, элик (орустап косуля). Сууда јӱреечи аҥдар: камду (орустап выдра), кумдус. Куштары:баарчык, бачырткы, бӧднӧ, јаҥалбай, јелечи, карачкай (орустап стриж), каргаа, турна (орустап серый журавль), карлагаш (орустап ласточка), коокый кас, карчага, кӧктош, кускун, боро кушкаш, кӱӱк, кызыл тӧш, саҥыскан, сымда, талеҥко, тарал, тейлеген, томыртка (орустап дятел), торко-сары, тоорчык, ӱкӱ (орустап филин)[2].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Агаштар: аспак, беле, јодро, кайыҥ, мӧш, кара-тыт (орустап вяз), каргана, тал, чиби. Јыралар: арчын (орустап можжевельник), бороҥот, ийт-тумчук, каҥы (орустап чабрец), јиилек, кара-кат, кызыл-кат, тийиҥ-кат, тайа (орустап жимолость), уй-кӧс, чычрана (орустап облепиха). Ӧлӧҥ-чӧп: адарткы, ай-каајы (орустап адонис), алаҥуш, алтын-тазыл (орустап золотой корень), балтырган, баргаа, буланат (орустап иван-чай), баркырууш, јаргак-ӧлӧҥ, јеҥес, јыдунак, јыракы-ӧлӧҥ (орустап белена), ийт-тырмак, кайыҥат, калба (орустап сибирская черемша), кандык, каҥзабаш, кендирбаш, коҥко-чечек, кӧбӱрген (орустап дикий лук), кӧгӧзин, кӧжнӧ, кӧк-таман (орустап подснежник), кызыл-тазыл (орустап красный корень), кылбыш (орустап бадан), кымыскайак, кулун-чечек, кӱмелӱ, кӱн-келди, кӱӱк-чечек, маҥыр, саргай, сӱт-ӧлӧҥ, сыгын-от (орустап маралий корень, левзея сафлоровидная), тамыр-ӧлӧҥ (орустап подорожник), тана-чечек, убак (орустап лопух, репей), чалкан, чейне (орустап пион, марьин корень)[3].
Јон јаткан јерлери тӱзедер
Кӧксу-Оозы, Баштаҥул, Кастакту, Корымду, Теректӱ, Чендек, Ӱстӱги-Кӱбее, Маргалу, Кеме-Кечӱ, Ӱстӱги Оймон, Алтыгы-Оймон, Басты-Кем, Мый Туу, Ары-Мыйту, Маральник-1, Маральник-2, Как-Арка.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
 |
 |
 |
 |
 |
 |
-
Оймонныҥ чӧли. Эртен тура Кадынныҥ ӱстинде булуттар -
Чендек јурттыҥ кӱнчыгыш јаны -
Каргааныҥ тажы. Алты јанында Чендек јурт -
Оймонныҥ чӧлинде јурт -
С днища Уймонской котловины на Теректинский хребет -
Ајарулар тӱзедер
- ↑ О.Т. Молчанова. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.