Оймонныҥ чӧли

Ӱлекер:Чӧл Оймонныҥ чӧли (орустап Уймонская степь) Туулу Алтайдын Кӧксу-Оозы аймагыныҥ Теректӱниҥ сындарыныҥ тӱндӱк јанында јадат.

Этимологиязы

Тӱрк сӧстӧр «Уймон» ло «Оймон» «уйдыҥ мойыны» эмезе «уйдыҥ ичеези» деп айдылганы. О. Т. Молчанованыҥ Алтай Республиканыҥ тононим сӧзлиги аайынча «Оймон», «ойым»- кырларла курчаткан Оймон јери деп айдылганы.

Физико-географиялык темдектери

Јердиҥ аайы

Чӧлдиҥ узуны 35 км ажыра, јалбагы 8 км. Талайдыҥ кемзӱзинеҥ 1000 м. Тӱштӱк јаар Оймонныҥ чӧлиле агын суулар агат: Маргалу-сол јанынаҥ, Окол, Мыйту-оҥ јанынаҥ. Аруу Кӧксуныҥ суузы кӱнбадыш јанынаҥ тӱс јерле агат, оны «кӧк суу» деп айдат. Бастыра агып јаткан суулар Кадын сууга кожулат, оныҥ учун јаан јалаҥдар эки бӧлукке бӧлӱнет.

Климады

Орто-континентал, тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ келген салкындары орто кеминде. Кышкыда узак ӧйлӧргӧ јылуу кӱндер турат. Чӧлдӧ тыҥ салкындар јок. Јайгыда јылу айас кӱндер айына 225—230 час болот. Јайгы ӧйдӧ јылуу учун малаа-ажы ла јулукту агаштар јакшы ӧзӧт.

Геологиязы

Оймонныҥ чӧли јаҥыс тургун улузын эмес, је келген улусты база кайкадат: айландыра турган туулары јылдыҥ кажы ла ӧйинде јӱзӱн-јӱӱр болуп кубалат. Оймонныҥ чӧли јаан городтордоҥ јаан ыраак, Кадынныҥ биосфералык корыыр јерине кирет, 1998 јылда ого ЮНЕСКО статузы берилген.

Аҥ-куштары

Телкем ле јаан Оймонныҥ чӧли аҥ-куштарыла байлык. Аҥдары: агас, айу (орустап медведь), бӧрӱ, јараа, јоонмойын, сыгын (орустап марал), тарбаган, тӱлкӱ, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, чычкан, шӱлӱзин, элик (орустап косуля). Сууда јӱреечи аҥдар: камду (орустап выдра), кумдус. Куштары:баарчык, бачырткы, бӧднӧ, јаҥалбай, јелечи, карачкай (орустап стриж), каргаа, турна (орустап серый журавль), карлагаш (орустап ласточка), коокый кас, карчага, кӧктош, кускун, боро кушкаш, кӱӱк, кызыл тӧш, саҥыскан, сымда, талеҥко, тарал, тейлеген, томыртка (орустап дятел), торко-сары, тоорчык, ӱкӱ (орустап филин).

Ӧзӱмдери

Агаштар: аспак, беле, јодро, кайыҥ, мӧш, кара-тыт (орустап вяз), каргана, тал, чиби. Јыралар: арчын (орустап можжевельник), бороҥот, ийт-тумчук, каҥы (орустап чабрец), јиилек, кара-кат, кызыл-кат, тийиҥ-кат, тайа (орустап жимолость), уй-кӧс, чычрана (орустап облепиха). Ӧлӧҥ-чӧп: адарткы, ай-каајы (орустап адонис), алаҥуш, алтын-тазыл (орустап золотой корень), балтырган, баргаа, буланат (орустап иван-чай), баркырууш, јаргак-ӧлӧҥ, јеҥес, јыдунак, јыракы-ӧлӧҥ (орустап белена), ийт-тырмак, кайыҥат, калба (орустап сибирская черемша), кандык, каҥзабаш, кендирбаш, коҥко-чечек, кӧбӱрген (орустап дикий лук), кӧгӧзин, кӧжнӧ, кӧк-таман (орустап подснежник), кызыл-тазыл (орустап красный корень), кылбыш (орустап бадан), кымыскайак, кулун-чечек, кӱмелӱ, кӱн-келди, кӱӱк-чечек, маҥыр, саргай, сӱт-ӧлӧҥ, сыгын-от (орустап маралий корень, левзея сафлоровидная), тамыр-ӧлӧҥ (орустап подорожник), тана-чечек, убак (орустап лопух, репей), чалкан, чейне (орустап пион, марьин корень).

Јон јаткан јерлери

Кӧксу-Оозы, Баштаҥул, Кастакту, Корымду, Теректӱ, Чендек, Ӱстӱги-Кӱбее, Маргалу, Кеме-Кечӱ, Ӱстӱги Оймон, Алтыгы-Оймон, Басты-Кем, Мый Туу, Ары-Мыйту, Маральник-1, Маральник-2, Как-Арка.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Оймонныҥ чӧли. Эртен тура Кадынныҥ ӱстинде булуттар

Чендек јурттыҥ кӱнчыгыш јаны

Каргааныҥ тажы. Алты јанында Чендек јурт

Оймонныҥ чӧлинде јурт

С днища Уймонской котловины на Теректинский хребет

Гора Белуха, Катунский хребет, Аккемский ледник (ледник Родзевича). Южное обрамление Уймонской межгорной котловины

• 
  Оймонныҥ чӧли. Эртен тура Кадынныҥ ӱстинде булуттар
• 
  Чендек јурттыҥ кӱнчыгыш јаны
• 
  Каргааныҥ тажы. Алты јанында Чендек јурт
• 
  Оймонныҥ чӧлинде јурт
• 
  С днища Уймонской котловины на Теректинский хребет
• 
  Гора Белуха, Катунский хребет, Аккемский ледник. Южное обрамление Уймонской межгорной котловины

Уймонская степь

Тайантылар

• К вопросу об уровне и размерах Уймонского палеоозера