Как-Арка
Как-Арка (орустап Гагарка ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Как-Арка | |
|---|---|
| орустап Гагарка | |
| 50°13′36″ с. ш. 85°40′36″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Ӱстӱги-Оймонныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1866 |
| Бийиги | 946[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘223[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 90 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649475 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240815002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640415121 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Как орустап сухой, арка орустап лес[4]. Как-Арка орустап сухой лес[4].
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажыныҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Оймонныҥ чӧл јалаҥында, Кадын сууныҥ оҥ јарадында турат. Арка туулу, чӧл јалаҥду, аралду меестӱ јерлӱ. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 946 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады кезем-континенталга јуукташ, кырлаҥ ла ойык јерде торт башкаланып јат. Климат соок кыжыла, тыҥ салкын-шуурганла, кӱс-јаста да тоҥырып ийериле, изӱ јайла аҥыланат.
Кейдиҥ ортојылдык температуразы 1,9 °C. Эҥ ле соок ай ол чаган, бир конокто кейдиҥ орто температуразы −23,3 °C, сыраҥай ла соогы — 56 °C. Эҥ ле изӱ ортоайлык температура ла ӱстӱги бажы изӱниҥ јаан изӱ айда болот: 15,4 °C ла 34 °C. 95 ле соок јок кӱн болот.
Јыл ичинде јердиҥ ӱстиниҥ температуразы- 10 °C, эҥ бийик ле эҥ јабыс температуралар јаан изӱ айда(60 °C) ла чаган айда (- 60 °C). Јердиҥ кыртыжыныҥ тоҥгоныныҥ тереҥи 1.9 м — 2.3 м. Јыл туркунына 517 мм јут-чык тӱжет, ол тоодо 416 мм јылу ӧйдӧ лӧ 101 мм јылдыҥ соок ӧйинде. Баштапкы кар ортокӱндик температура 0 °C болгон кийнинеҥ бир 3-9 конок ӧдӧлӧ тӱжет. Ӱлӱрген айдыҥ бир 15 кирезинде тӱшсе, тулаан айдыҥ 22-чи кӱни киреде кайыла берет. Кардыҥ калыҥы кышкыда бир 26 см једип турат, а карда сууныҥ кеми 63 мм.
200 кӱн бир јылда салкындак болот. Кӱс-јас салкындар тыҥыйт, салкын јок айас кӱндер бир айда 5 — 10 ло кӱн болот. Шуургандар кӧп сабада кышкыда, ортоайлык салкынныҥ тӱргени 1,4 м/с ас болбойт, је тыҥыда соксо салкынныҥ тӱргени 40 м/с кире бар. 4-х баллдаҥ тӱрген салкын (Бофорттыҥ международный шкалазы аайынча 8 м/с кӧп) ай сайын 2,52 % катап согот. Салкын кӧп сабада кӱнбадыштаҥ согот.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда[5].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Мӧш лӧ кайыҥ, тыт ла аспак, чиби ле терек агаштар ӧзӧт. Кыска да болзо јайда јердиҥ ажы (кузук, јиилек, мешке), Маала ажы, кырада салган мажакту аш јакшы јылда кӧп тӱжӱм берет[5]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ.
Амырдыҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет[6].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 6 ором: Тӱндӱк, Тӧс, Меесте, Кайыҥду, Олјондо, Одорлу. Кӧксу-Оозы — Ӱстӱги-Оймон деп јолдо турат.
| Как-Арка јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ӱстӱги Оймон | 21 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 15 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 340 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 400 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4100 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 260 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 230 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1866 јылда тӧзӧлгӧн. Јуртты коштой 5 км јанында Ӱстӱги-Оймон јурттаҥ кӧчип келген улус тӧзӧгӧп, јуртай берген. Серкпе туткан 18 чактыҥ кӧчкиндери, јаржактар.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 222 | ↗223 | ↗239 | ↗240 | ↘234 | ↘229 | ↘223 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 234 кижиниҥ 90 % орустар болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- пилорама;
- серкпе.
Экономиказы тӱзедер
Јуртта јаан ээлемдер јок. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Адару тудары. Кырага аш салары. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Ӱч-Сӱмер туу (1505)[11];
- Ыйыкту кыр байлу (1507)[11];
- Аржан суу (1509)[11];
- Серикпе јаржактардыҥ (..)[11].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[11].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Гагарка (Как-Арка)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ 5,0 5,1 Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013