Мукур-Тархаты
Мукур-Тархаты (орустап Мухор-Тархата) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Мукур-Таркатыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Мукур-Тархаты | |
|---|---|
| орустап Мухор-Тархата | |
 Мукур-Тархаты на карте | |
| 49°59′24″ с. ш. 88°32′20″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Мукур-Таркатыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1826 |
| Бийиги | 1738[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘755[2] кижи (2021) |
| Ук-калыктар |
телеҥиттер, алтайлар, казактар |
| Конфессиялар | православные, мусульмане, шаманисты |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649779 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210845001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610445101 |
| Номер в ГКГН | 0154370 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерМукур-Тархаты — мукур дегени кемјӱ (ус сабар ла јаан сабардыҥ ортозы), кыска, кичинек деген учур бар.
Таркаты дегени экинчи ӧзӧктиҥ ады, монгол сӧс дежер-баатырдыҥ ады.
Мукур ла Таркаты деп ӧзӧктӧрдиҥ бириккенинде учун јурт анайда адалган.
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алдайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуй чӧлдиҥ тал ортозында турат. Јаан ыйыктары — Сайлугем, Ак-Туру, Кӧкӧрӱ, Тӱҥкелӱ, Ак-Кобы,Мукур, Туйук-Јарык, Текелӱчи, Чыҥ-Бажы, Таркаты Бажы,Кӧк-Ӧзӧк деген тайгалар јуртты эбирет. Бир јанынаҥ Кӧк-Ӧзок деп суу, экинчи јанынаҥ Саҥысканду деп суу агат. Бу суулар Чуйдыҥ суузына кожулат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1738 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат.
Аҥ-куштары
тӱзедерКош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, аҥыр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма[3]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.[4].
Ӧзӱмдери
тӱзедерЭҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт[5]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт[6].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 9 ороом: Јеҥӱниҥ 60 јылдыгы, Бухаровтыҥ, Казагачевтиҥ, Керексибесованыҥ, Кольчикованыҥ, Маскановтыҥ, Окулич-Казаринаныҥ, Самтаевтиҥ, Тӧлӧсованыҥ.
Кош-Агаш — Мукур-Тархаты деп регионал учурлу кӧӧлик јол.
| Мухур-Тархаты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 13 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 470 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 560 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 889,7 км-деҥ | 13 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ, 1930 јылда, мында «Мукур Таркаты» деп јаан колхоз тӧзӧлгӧн. Бого 116 кижи кирген, јокту ла орто јаткан улус. Баштапкы башкараачызы Тымтышев Сурбай деп кижи болгон, оны 1937 јылда актуга бурулап, айдайла, Кызыл-Ӧзӧктӧ адып салган.
Јуртта баштапкы школды 1932 јылда ачкан. Баштапкы ӱредӱчи Аюбаев Белеубай бухгалтер-чотобот кижи болгон. Колхозчы Эликпаев Сакыл деп кижи эки кыпту саман тураны тудала, школго сыйлап берген. Колхоз тӧзӧлип турарда малдыҥ тын тоозы
- кой-эчки 3250 тын
- сарлык350 тын
- јылкы мал 278 тын
- тӧӧлӧр 30 тын.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[9] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[13] | 2017[14] | 2018[15] | 2019[16] | 2020[17] | 2021[2] |
| 910 | ↗913 | ↘868 | ↘829 | ↗840 | ↘816 | ↘807 | ↗811 | ↘783 | ↗788 | ↘765 | ↘755 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта телеҥиттер, алтайлар, казахтар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1157 кижи болгон, олордыҥ 85 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [18].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- культура байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерМал: јылкы, соок тумчукту, сарлык ла оок мал- азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- В. И. Ленинниҥ бюсты (1960 јылдардыҥ бажында)[19][20]
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (Кольчикованыҥ оромы, д.2А)[19][20].
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерЈурттыҥ јанында тӱӱкилик јерлер.
- Кудай-Таш. Байлу јер. Кӧкӧзӧк деп јерде, Мукур-Таркаты јурттаҥ 2 км кӱнбадыштай, Чуйдыҥ суузыныҥ коштончызы (приток) Кӧкӧзӧк сууныҥ јанында (2188)[21];
- Ирбистӱ. Мӧҥкӱсалгыш комплекс. Мукур-Таркаты јурттаҥ 20 км тӱштӱк-кӱнбадыштай , Ирбистӱ сууныҥ оҥ јарадында (2055—2071)[21].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Масканов, Солтон Амырович (1940 јылдыҥ) — «СССР-дыҥ 50-јылдыгы» деп колхозтыҥ эчкичизи, Социштиҥ Геройы, Мактыҥ ордениниҥ 3 катап кавалери[22]
- Масканов, Мантылай Амырович (1927—2007) — 1955—1963 јылдарда ферманыҥ јааны болгон, парторганизацияныҥ секретари болгон. «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ јааны болгон. Иштеп ле туруп Горно-Алтайский зооветеринарный техникумда ӱренген. М. А. Масканов кӧп катап кайралдаткан, медальдар ла ордендери: Трудового Красного Знамени, «Знак Почета». «Заслуженный работник сельского хозяйства РСФСР» деп кӱндӱлӱ атла адаткан. «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ председатели[23].
- Очурдяпова, Анисья Михайловна (10.03.1946—01.07.2017) — эмчи, здравоохранениениҥ эмчи-организаторы , РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ эмчизи[24].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Мухор-Тархата
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 19,0 19,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030854. Архивировано 1610213696.
- ↑ 20,0 20,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605261046. Архивировано јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 21,0 21,1 21,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Масканов С. А.[1]
- ↑ Масканов М. А.[2]
- ↑ Очурдяпова А. М.[3]