Талду (Кӧксу-Оозы аймак)
Талду (орустап Талда) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Талдуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Талду | |
|---|---|
| орустап Талда | |
| 50°30′20″ с. ш. 85°01′01″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Талдуныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1168[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘706[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 63 %, алтайлар 34 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649483 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240865001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640465101 |
| Номер в ГКГН | 0154506 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Талду — тал агаш, талду јер орустап ива, тальник[4].
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Тӧгӧриктиҥ, Теректиниҥ сындарыныҥ эдегинде, Талду сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1168 метрге бийик[1]
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Јайы кыска ла серӱӱн, кыжы узун ла соок. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 С° болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јердиҥ де, мааланыҥ да, кыраныҥ да ажы тӱжӱм берер, је кӱйгек, эмезе јут јыл болзо, тӱжӱм уйан болор[5]. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар[6]. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт[7], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек[8]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 9 ором: Олјондо, Каратык, Агашту, Јииттердиҥ, Јалаҥду, Строительный, Тӧс, Јодролу, Энергетиктердиҥ.
| Талду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 62 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 270 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 330 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 190 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 180 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 712 | ↗714 | ↗719 | ↗720 | ↘719 | ↘707 | ↘706 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 790 кижи болгон, олордыҥ 63 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- культураныҥ байзыҥы;
- библиотека;
- спотрзал;
- пилорама;
- СПК «Абайский»;
- сарјусырзавод;
- КХ «Тазай»;
- почта.
Экономиказы тӱзедер
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал азыраары, марал, уй, кой, эчки, сарју ла сыр эдери, аш салары, агаш белетеери. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Јебрен корум (1519)[15].
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
- Хорьков, Игорь Алексеевич — Россия Федерацияныҥ нерелӱ ветврачы.
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Талда
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 5886. Архивировано 1610213696.
- ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013