Толоон
Толоон (орустап Талон) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Шоорноныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Толоон | |
|---|---|
| орустап Талон | |
| 52°20′25″ с. ш. 88°22′07″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Шоорноныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 658[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | →13[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 91 %, шорлор 47 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 649166 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225855002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625455106 |
| Номер в ГКГН | 0154504 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Бийдиҥ Јалы деп тууныҥ эдегинде, Толоон суу ла Каурчак сууныҥ бириккенинде, Алтай Республика ла Кемеров областьтыҥыҥ гран-кыйуларына јуук турат. Торот, Ӱч-Сӱӱри, Аргауш, Јаан Аталык, Кичинек аталык деп кырлар эбиреде курчайт. Айландыра колый агаш ӧзӧт — кайыҥ, јойгон, карагай, аспак, кӧп јандай јымжак агаш. Тайгада улай ла састалган јерлер туштайт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 658 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кышкыда сооктор 25..30 °C градустаҥ тӱшпейт. Кар сӱреен јаан тӱжӱп, бийик кӱрттер болот. Јайгыда тыҥ изӱлер јок, база 25..30 °C градустаҥ кӧдӱрилбейт, кей чыкту ла серӱӱн. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм.
Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[5].
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈойгон, чиби, аспак агаштар кӧбизинле ӧзӧт. Кыш сӱреен јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ, сооктор 25-30 градустаҥ јабыс болбойт. Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал[7].. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл[8].
Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.
Кӧп суулар, састар кейди чыкту, серӱӱн эдет јайгыда.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 1 ором: Суулу ором. Јурт кечире Таштагол-Мрассу деп кӧӧлик гравийный јол ӧдӧт. Таштаголдо аэропорттоҥ Мрассу деп јуртка, ӧскӧ јакалай турган шорлордыҥ јурттарына Ми-8 деп вертолет учат. ООО «Аэрокузбасс». Аймактыҥ тӧс јурты Турачакка ла республиктиҥ ӧскӧ јон јаткан јерлерине једер јол јок.
| Толоон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Шоорно | 21 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 150 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 290 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 390 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 300 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1855 јылда тӧзӧлгӧн. Озодоҥ бери мында алтын каскан јер. Качан јолды јазап баштаарда, јурт јаанап, ӧзӱп баштаган. Эҥ ле озо таҥынаҥ старательдер алтын бедреген. 1881 јылда колежский советник П. Д. Мальцев промышленный компанияныҥ јааны јуртка јада берген.
Совет ӧйдӧ бу Чаныштыҥ јуртсоведи болгон, оноҥ оны Майсктыҥ јуртсоведине кӧчӱрген.
1968 јылдыҥ кочкор айыныҥ 29 кӱнинде бу јуртка телефон табылып, связь ачылган. Табынча мында школ, эмчилик, јурттыҥ клубы ачылган. Јурттаҥ ырак јок алтынныҥ приисктери иштеген.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 32 | →32 | ↘23 | ↘20 | ↘15 | ↘13 | →13 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта чалкандулар ла шорлор јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 101 кижи болгон, олордыҥ 45 % орустар, 47 % шорлор ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (чалкандулар)[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедерБастыра инфраструктурный обьекттер Майскийдиҥ јурт јеезезинде. Лесхоз.
Экономиказы
тӱзедерТуризм. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Кереестер
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Талон
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.