Тӱҥӱр (јурт)
Тӱҥӱр (орустап Тюнгу́р) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Катандуныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Тӱҥӱр | |
|---|---|
| орустап Тюнгур | |
 | |
| 50°09′39″ с. ш. 86°18′52″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Катандуныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1876 |
| Бийиги | 853[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘348[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 40 %, алтайлар 58 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649473 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240845003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640445106 |
| Номер в ГКГН | 0154534 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде, Кадынныҥ оҥ јарадында турат.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 853 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра тайгазы агашла бӱркелген, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, тыт агаш ӧзӧт. Ак јалаҥдары кыралу, јайым телкем одорлу. Јакшы јылда мында кырада, маалада ла јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет. Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт[5], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек[6]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 13 ором: Олјон, Набережная, Сухова, Береговая, Катунская, Нагорная, Полевая, Солнечная, Трактовая, Бирюзовая, Светлый переулок, Лучистый переулок, Горный переулок.
| Тӱҥӱр јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Катанду | 14 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 60 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 380 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 440 км, 470 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 300 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 270 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1898 јылда тӧзӧлгӧн. Павел Кузьмин деп кижи Тӱҥӱр сууныҥ бажында тура туткан, јурт эки туранаҥ башталган. 1926 јылда 50 айыл, 292 кижи болгон јуртта. 1918 јылда граждан јууныҥ ӧйинде В. И. Волков (актардыҥ экспедициязыныҥ войсковой старшиназы болгон) Суховко баштаткан кызылкузнецкий шахтерлордыҥ отрядын оодо соккон. Совет јаҥ келерде, Суховтыҥ отрядына Тӱҥӱрде памятник тургускан.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 397 | ↗398 | ↘383 | ↘371 | ↘357 | →357 | ↘348 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 442 кижи болгон, олордыҥ 40 % орустар, 58 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ сады;
- эмчилик;
- культура байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- почта;
- магазин;
- турбаза «Высотник», «Зеленый дом», «Байры», «Ӱч-Сӱмер».
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, уй, кой, эчки азыраары. Адару тудары, Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Суховтыҥ И. Ф. отрядына памятник. Граждан јууныҥ ӧйи(1548, 1549)(Суховтыҥ оромы)[11][12].
- П. Суховко кереес (1977 ј., Суховтыҥ оромы)[11][12]
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедер- Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505)[13];
- Тоҥмок суузы (1509)[13];
- Томул байлу кыр (бийиги 2815 м, 1531)[13].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Тӱҥӱр -
Тӱҥӱр -
Тӱҥӱр. "Высотник" деп турбаза -
Тӱҥӱр. Суховтыҥ И.Ф. отрядына кереес. Граждан јууныҥ ӧйи
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Тюнгур
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 2 кӱни, 6033. Архивировано 1610213696.
- ↑ 12,0 12,1 Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605358967. Архивировано 1699690606.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.