Чаган-Узун
Чаган-Узун (орустап Чаган-Узун) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Чаган-Узунныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Чаган-Узун | |
|---|---|
| орустап Чаган-Узун | |
 Чаган узун | |
| 50°06′04″ с. ш. 88°21′45″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Чаган-Узунныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1801 |
| Бийиги | 1728[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗414[2] кижи (2021) |
| Ук-калыктар | алтайлар 76 % ла о.ӧ. |
| Конфессиялар | православные, мусульмане, шаманисты и другие |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38842 |
| Почтаныҥ индекси | 649791 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210855001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610455101 |
| Номер в ГКГН | 0154054 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Ак-Туруныҥ,Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ, Кӧкӧрӱниҥ ыйык сындары эбиреде турат. Чуйдыҥ суузына Кызыл-Шыҥныҥ суузы киргенинде. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1728 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — 4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ, Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ"Кызыл бичигине"[4] кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.[5].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка[6].
Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт[7].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 5 ором: Тӧс, Јарда, Јараттай, Колхозтыҥ, Б.Тахановтыҥ.
| Чаган-Узун јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 29 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 430 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 520 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4300 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 865 км-деҥ | 1 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[10] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[14] | 2017[15] | 2018[16] | 2019[17] | 2020[18] | 2021[2] |
| 449 | ↗451 | ↘442 | ↘427 | ↗444 | ↗445 | ↘439 | ↗440 | ↘411 | ↘400 | ↗407 | ↗414 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 508 кижи болгон, олордыҥ 76 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [19].
Инфраструктуразы тӱзедер
- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека;
- ашкана;
- магазин.
Экономиказы тӱзедер
Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Ак-Кайа. Археологиялык комплекс. Јурттаҥ 3 км јуугында, Аккая сууны (Чаган-Узунныҥ суузыныҥ сол коштончызы) ӧрӧ алдыра(..)[20].
Ар-бӱткендик тӱзедер
Чаган-Узунныҥ јурт јеезезиниҥ јеринде
- Чаган-Узунныҥ аржаны. Јурттаҥ 1 км јанында (2074)[20];
- Койон ортолык. Ташта јурамалдар. Чаган-Бургазы сууныҥ јанында (2181)[20];
- Кызыл кыр. Чуйдыҥ суузыныҥ оҥ јарадында, Кош-Агаш ла Чаган-Узунныҥ ортозында (2199)[20];
- Абайым боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. Курай — Чаган-Узун деп јолдыҥ оҥ јанында (2201)[20];
- Јымыртка таш. Культуралык обьект. Межелик деп ӧзӧктӧ (2212)[20];
- Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182)[20].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
-
Чуй (оҥ) ла Чаган-Узун (сол) суулардыҥ бириккени -
Кызыл-Шыҥ ӧзӧк -
Чаган-Узун картада
Јарлу улузы тӱзедер
- Каланаков М. К. (01.02.1946 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-чи кӱнинде) — спортчы, таскадаачы-тренер. Јаш-Турада јуртхозтехникумда ӱренген (1967). Горно-Алтайский педагогический институт божоткон. Классикалык кӱрешле Туулу Алтайда баштапкы спорттыҥ узы, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ таскадаачызы, Туулу Алтайдыҥ кӱндӱлӱ кижизи[21].
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Чаган-Узун
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ О.Т. Молчанова. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Каланаков М. К.[1]