Википедия

Чамал

Чамал (орустап Чемал) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чамалдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Чамал
орустап Чемал
Чамалды кырдаҥ кӧрзӧ
Чамалды кырдаҥ кӧрзӧ
51°24′39″ с. ш. 86°00′19″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Чамалдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1842
Бийиги 422[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗4011[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 77 %[3]
Катойконим чема́льцы, чема́лец, чема́лка
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649240
АТТК-ныҥ коды 84243855001
МТТК-ныҥ коды 84643455101
Номер в ГКГН 0013538
Чамал (Россия)
Чамал
Москва
Чамал (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Чамал (Алтай Республика)
Улалу
Чамал
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Чамал, чымыл, чымалы (орустап «муравей»; «муравейник»; «с муравьями»[4] ).

«Шамал» деген јебрен персид сӧс салкын деп учурлу (орустап ветер), јурттыҥ ады оноҥ келген деп бодоштыру бар[5]

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Бешпек тууныҥ эдегинде, Кадын (оҥ јарады) ла Чамал сууныҥ бириккенинде турат. Айландыра сӱрекей кайыр, каскак кырлар , Иолгоныҥ сындары, эҥ бийик кыр Крестовая (талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1336 метрге бийик), экинчи бийик кыр Тӧӧ (орустап Верблюд) (929 м) Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 422 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Кыш мында јымжак, тыҥ ла сооктор јок, кар калыҥ тӱжет. Јай јылу, изӱ кӱндерлӱ, кей чыкту. Айы-кӱни јылу, кырлары ыжык, ичпек учун мында маала-ажы база јакшы бӱдет. Ортојылдык температура — +4,4 °C, кейдиҥ чыгы — 66,6 %, салкынныҥ тӱргени — 1,4 м/с. 163 кӱн јылда фён-салкын согот.

Чамалдыҥ климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Ӱстӱги бажы, °C 15,2 16,4 24,9 32,7 37,3 38,2 39,5 40,6 35,1 28,9 23,2 15 40,6
Орто бийиги, °C −5,4 −1,4 6,3 14,2 21,2 24,4 26,2 24,5 18,9 12,1 2,3 −3,8 11,6
Орто температура, °C −10,9 −8,9 −2,1 5,9 12,6 16,6 18,7 16,7 11,1 5 −3,1 −8,6 4,4
Ортолой јабыс, °C −15 −14,1 −8,2 −0,4 5,9 10,7 13,3 11,4 6,1 0,6 −7 −12,6 −0,8
Сыраҥай јабыс, °C −45 −36,1 −30,6 −22,2 −8 −0,7 0,8 1,3 −7,8 −21,1 −38,2 −35 −45
Јут-чыктыҥ кеми, мм 8 8 14 34 64 90 105 85 59 28 19 11 525
Кайдаҥ алынган: Ай-кӱн ле Климат

[6]

Чамалдыҥ калганчы 10 јылга (2011 - 2020 јј) климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Орто бийиги, °C −6,6 −2 8,1 16,8 20,0 26,3 27,0 25,6 19,6 11,7 0,6 −5 11,8
Орто температура, °C −11,1 −8,5 0,7 9,0 12,5 18,8 20,2 18,7 12,8 6,3 −3,2 −8,5 5,7
Ортолой јабыс, °C −15,5 −14,9 −6,6 1,2 5,1 11,3 13,4 11,8 6,0 1,0 −7 −12,3 −0,5
Јут-чыктыҥ кеми, мм 7 8 15 44 71 85 103 73 45 30 24 8 510
Кайдаҥ алынган: www.weatheronline.co.uk

Аҥ-куштары тӱзедер

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[7], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[8].

Ӧзӱмдери тӱзедер

Агаш-тажы арбынду, карагай, мӧш агашла кожо аспак, кайыҥ, тал, јойгон ӧзӧт. Јулукту агаштар алама, груша, слива, вишня, беле, чычыргана јакшы ӧзӧт. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[9]. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[10].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 72 ором: Аэродромныҥ, Байлык, Виноградту, Ыракта, Дворниковтыҥ, Јиилектӱ, Тегелик, Кресттӱ, Макарий Невскийдиҥ, Новоселовтордыҥ, Партизандардыҥ, Чорос-Гуркинниҥ, Садуныҥ, Теректӱ ле о.ӧ.

Бу јурт Чамалдыҥ трагында турат. «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо.

Чамал јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чамал 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал 0 км
Республикан тӧс кала Улалу 98 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 190 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ 38 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1842 јылда тӧзӧлгӧн. 1849 јылдаҥ ала мында миссионерский стан иштеген.19-чы чактыҥ учында јурт бальнеологический (аржан сууларла эмденери) курорт боло берген. Бого Том-Тураныҥ шиҥжӱчилдери келип эмденип, амырайтан јер болгон: В. В. Сапожников, Г. Н. Потанин, Я. В. Шишков.

Совет ӧйдӧ, 1930-чы јылдарда бери курортко партия ла башкаруныҥ јаандары, олордыҥ билелери келетен болгон. Е. И. Калининаныҥ баштаҥкайыла (1931—1935 јылдарда ол Чамал јуртта јаткан) мында чемет орулу улуска санаторий, калаш быжырар јер, мылча, кийим јунар јер тудулган[11]. Совхоз иштеп баштаган[12]. 1995 јылдыҥ кийнинде Чамалда маймандардыҥ ага-јайзаҥы Александр Киндишевич Бардин алтай культураныҥ тӧс јерин ачкан. Оныҥ экспонаттары чӱм-јаҥ, алтайлардыҥ кудайлык кӧрӱми, айыл-јуртта тудунар эдимдери керегинде болгон. Бу алтай айылдар эмдиге ле јетире туристтерле иштейт.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2002[13]2010[14]2011[15]2012[15]2013[15]2014[16]2015[17]2016[2]
3266↗3602↗3608↗3671↗3782↗3834↗3917↗4011

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар, орустар ла оноҥ до ӧскӧ калыктар јуртайт.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3266 кижи болгон, олордыҥ 77 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[18].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • кӱӱлик сургал (муз.шк.);
  • балдардыҥ туразы;
  • аймактыҥ эмчилиги;
  • чемет орулу улуска санаторий;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • аймактыҥ библиотеказы;
  • краевед музей;
  • стадион;
  • почта;
  • магазин — 10;
  • ашкана 10;
  • конор тура — 6;
  • туристтерле иштеер јер «Алтай айыл», А. К. Бардинниҥ;
  • СТО;
  • АЗС.

Экономиказы тӱзедер

Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар. Туризм.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Чамал ГЭС-тиҥ буунтызы (плотиназы), туразы (1933 ј., Курортту ором,1)[19][20];
  • Граждан јууныҥ геройлорыныҥ карындаштык мӧҥкӱзинде кереес (Пчелкинниҥ оромы 64А)[19][20];
  • Патмос ортолык Макарийдиҥ (572)[21];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга учурлаган кереес (547). (1967 ј., Пчелкинниҥ оромы, 70а)[19][20];
  • Партизандар ла ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (428)[21].

Археологиялык тӱзедер

  • Јебрен јурт (415,470,471,648,653)[21];
  • Кургандар (387,388)[21];
  • Ташта јурамалдар (391,392,536,673,674)[21];
  • Јебрен мӧҥкӱсалгыштар (381,383—386,390,410—413,463,645,671,672)[21].

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Куй таштар (409)[21];
  • Байлу јер (культовый обьект) (414)[21];
  • Чамалда ГЭС (675)[21];
  • Бешпек байлу туу (389,397)[21].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].

Јарлу улузы тӱзедер

  • Чорос-Гуркин, Григорий Иванович (1870―1937) ― јарлу јурукчы, этнограф, политик.
  • Анохин, Андрей Викторович (28.10.1869 — 31.08.1931) ― кӱӱчӱмдеечи, этнограф, поэт, академик, педагог, алтай профессионал кӱӱниҥ тӧзӧӧчизи, член-корреспондент АН СССР (1923), мифология, кӱӱлик культуре, шаманизм: «Богатырский эпос», «Буддийская храмовая музыка», «Материалы по шаманству у алтайцев», «Бурханизм в Западном Алтае» деп иштердиҥ авторы.
  • Карыш Кергилов (11.01.1961) — ӱлгерчи, бичиичи, кайчы, 2015 јылда ӧткӧн јондор ортодо Кайчылардыҥ фестивалиниҥ Гран-при кайралын алган. Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Ӱлгерлик јуунтылардыҥ авторы, Новоалтайсктыҥ художественный училищезин, Барнаулдыҥ ГПТУ-зын (резчик по дереву), ГАГУ-ны божоткон, эмди Чамалда јуртайт[22].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

  •  
    Кадын
  •  
    ГЭС-тиҥ буунтызы
  •  
    ГЭС
  •  
    Патмос деп ортолык
  •  
    Патмос
  •  
    КПП-алтыгы каалга
  •  
    Судтыҥ туразы
  •  
    Чамал
  •  
    Ташта кудайдыҥ сӱри. Патмосто икона
  •  
    Кадын суу, Чамал
  •  
    Вид на Чамал

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Чемал (Чамал) (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 4443. Архивировано 1593043200.
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Чемал: Исторический экскурс
  5. ↑ Чемал древний
  6. ↑ Погода в Чемале - климатический монитор за ноябрь 2017 года. www.pogodaiklimat.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 2018.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  10. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  11. ↑ Чемал — природный санаторий Горного Алтая | Алтай Горная аптека
  12. ↑ Вече Твери. Похождение Калининых на Алтае
  13. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035258. Архивировано 1610213696.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  21. ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  22. ↑ Сайт газеты «Листок». 100 самых известных людей Чемальского района

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чамал&oldid=45706"