Чопош
Чопош (орустап Чепош) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чопоштыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Чопош | |
|---|---|
| орустап Чепош | |
 Чопош | |
| 51°35′18″ с. ш. 85°49′50″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чамал |
| Јурт јеезе | Чопоштыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 366[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘739[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 60 %, алтайлар 39 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649231 |
| АТТК-ныҥ коды | 84243860001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84643460101 |
| Номер в ГКГН | 0154055 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Иолгоныҥ сын тайгаларына курчаткан турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 366 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 % , ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.
Аҥ-куштары
тӱзедерАймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет[5].
Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор[6]. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орустап иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орустап свиристель), тейлеген, таралјы (орустап сойка), теке-мӱӱс (орустап чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 9 ором: Чепоштыҥ кош ором, Агашту кош ором, Спортивный кош ором, Кучияктыҥ, Јииттердиҥ, Јажыл Клин, Тракта, Карасуу, Маршал Жуковтыҥ. Јурт Чамалдыҥ трагында, «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат.
| Чопош јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чопош | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 28 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 70 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 160 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 13,5 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Озодоҥ бери мында алтайлар јуртаган. ХХ чактыҥ бажында мында Баланјы кам јаткан, сӧӧги јарык. Адазы јанынаҥ тӧрӧӧндӧри: Куубајак (Куибадяк), Кӧгӧји кам ӱй кижи (Кёгёди шаманка), Бакы, Адару, Адагааш, Сарыук, Јарынак (Джарынaк), Јыылак (Тилаак) карган энези јанынаҥ тӧрӧӧндӧри: Кана, Кажагай (Кажагдай шаманка), Курагдаш (Таджада) ла тӧрт карындажы, Тобоктыҥ уулдары: Икааш, Джёдик, Тадужаак, Тарлаак.
Је бу јердиҥ алтайлары Таштан камды јаан кам деп тоойтон болгон, ээлӱ кам деп. Анохин Андрей Викторович бичиген: "Кортычак ӧбӧӧн (Баланјыныҥ адазы) бир катап Таштанныҥ камдаганын угала, оыҥ кӧрмӧстӧриниҥ кӧбин тыҥ кайкаган. (орустап «Старик Кортычак, отец Баланди, однажды, слушая камлание Таштана, был поражен количеством его кёрмёсов»). 1882 јылда мында школдо ӱредӱчи болуп Г.Суртаев деп алтай кижи иштеген, 1888 јылда Павел Кучуковтыҥ ордына Јаш-Туранаҥ Михаил Петров ӱредӱчи болуп келген.
1885 јылда бу јуртта алтайлар 114 кижи, орустар 4 эр кижи ле 8 ӱй кижи јаткан.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 705 | ↗706 | ↗715 | ↗734 | →734 | ↗741 | ↘739 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 756 кижи болгон, олордыҥ 60 % орустар, 39 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- почта;
- стадион;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- турбаза.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлем. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ кереези.(Кучияктыҥ оромы, 31)[13][14];
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (552)[15].
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедер- Байлу туу ()[15];
- Тоҥбок суу ()[15].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Чопоштыҥ школы
Јарлу улузы
тӱзедер- Тозыяков, Алексей Васильевич (1880—1933) — ӱлгерчи-поэт, ӱредӱчи, орто-педагогический ӱредӱлӱ, Јабаганда 78 темдектӱ конезаводтыҥ секретари, 16.05.1933 јылда аттыртып салган[16].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Чепош (Чопош)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035420. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 9747. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ БД «Жертвы политического террора в СССР»; Книга памяти Республики Алтай[1]