Ӧлӧти
Ӧлӧти (орустап Улита) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ӱлегемниҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ӧлӧти | |
|---|---|
| орустап Улита | |
| 50°42′36″ с. ш. 86°12′38″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Ӱлегемниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1017[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗266[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 94 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649440 |
| АТТК-ныҥ коды | 84220860002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620460106 |
| Номер в ГКГН | 0154541 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерӦлӧти — Ӧлӧ туу, чоокыр кыр орустап пестрая, разноцветная гора[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱ, Теректи, Ӱч-Эҥмек, Кадринниҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Чике-Таман боочыныҥ алдында, Ӧлӧти сууныҥ јарадында турат. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1017 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш, чаган айда тыҥыда соок −40 °C тӱжет, јаан изӱ айда +35 °C болот. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,5 м/с. Јуттыҥ ортојылдык кеми 700—750 мм.
Аҥ-куштары
тӱзедерАйландыра аҥдык јерлер кӧп. Азулу аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, агас, суузар ла о.ӧ. Туйгактулардаҥ мында булан, марал, элик, тооргы, јуҥма јӱрет. Оок аҥдардаҥ ӧркӧ, кӱжӱл, јоонмойын, кӧрӱк, сарас, јараа ла о.ӧ.[5]. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Чуйдыҥ суузы балыкту, алдындазына кӧрӧ кезем астаган да болзо, эмди чараган, бел, ускуч, јылмай, сӧлӧм, чортон бар.
Ӧзӱмдери
тӱзедерКырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[7]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 3 ором: Олјон, Амырдыҥ, Советский.
Јурт «Чуйдыҥ трагы» Р-256 деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында, 643-чи километринде турат. Чике-Таман боочыныҥ ӱстине јетире 20 км. Эл токтоду «Ӧлӧти» деремнениҥ учында.
| Ӧлӧти јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ӱлегем | 12 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 8 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 210 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 300 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 642,7 км-деҥ | 0 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 255 | ↘254 | ↘243 | →243 | ↗249 | ↗262 | ↗266 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 294 кижи болгон, 94 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурттыҥ инфраструктурный обьекттери Ӱлегемде;
- библиотека;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- кӧӧликтер јепсеер јер;
- АЗС «Ӧлӧти»
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Ар-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Улита
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032275. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605274126. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.