Ӱзнези
Ӱзнези (орустап Узнезя) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Ӱзнези | |
|---|---|
| орустап Узнезя | |
 Ӱзнези | |
| 51°31′33″ с. ш. 85°56′32″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чамал |
| Јурт јеезе | Ӱзнезиниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 385[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘501[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 61 %, алтайлар 34 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649232 |
| АТТК-ныҥ коды | 84243845001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84643445101 |
| Номер в ГКГН | 0154737 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чамал јурттаҥ тӱндӱктей, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Чуйдыҥ трагынаҥ 20 км ыракта турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 385 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.
Аҥ-куштары
тӱзедерАймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра Иолгоныҥ сын тайгалары, капчал, кайыр кырлары мӧшлӧ, карагайла, кайыҥла, белеле, јойгонло, аспакла, карганала бӱркелген. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 19 ором: Рерихтердиҥ билези, Пионерлердиҥ, Фридрих Ницшениҥ, Кадынныҥ, Лучегорский, Мартаковтыҥ, Јаҥы Јодролу, Радужный, Карагайлу ла о.ӧ.
Јурт Чамал тракта турат, «Себи-Оозы — Куйус» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо.
| Ӱзнези јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ӱзнези | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 16 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 85 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 175 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 26,5 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Ӱзнези јурт Чамал аймакка кирген[8].
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 452 | ↗453 | ↗471 | ↗474 | ↗517 | ↗530 | ↘501 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 434 кижи болгон, олордыҥ 61 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- культура байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- почта;
- магазин — 3;
- турбаза — 4;
- конор тура — 2;
- СТО;
- АЗС.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Јаҥыс мӧҥкӱ (Мартаковтыҥ оромы, 2)[14][15]
- Совет јаҥ учун тартышкан партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзинде кереес (Ӱзнези-Бешпелтир деп кӧӧлик јолло, Ӱзнези јурттаҥ 3 км кире јерде)[14][15]
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (5490)(1957 ј.,Јаҥы-Јодралу ором,1 деп туранаҥ 70 м кӱнчыгыштай)[14][15]
- Карындаштык мӧҥкӱ.Партизандар ла ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ (429)[16]
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Ӱзнези. Јуртсовет. -
Ӱзнези. Ӱзнези суу кечире кӱр.
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Узнезя (Ӱзнези)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034987. Архивировано 1610213696.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 8112. Архивировано јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.