Ӱймен
Ӱймен (орустап Уймень) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Чооныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Ӱймен | |
|---|---|
| орустап Уймень | |
| 51°39′26″ с. ш. 86°55′13″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Чооныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 624[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘364[2] кижи (2021) |
| Ук-калыктар | орустар 74 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649187 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245850001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645450101 |
| Номер в ГКГН | 0154542 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерӰймен, ӱй орустап жилище, юрта.
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Бийик кырларга курчаткан, Сугулдыҥ сындарыныҥ эдегинде, Ӱймен ле Јӱзели деп суулардыҥ бириккенинде турат. Кырлары туй агашла бӱркелген. Тӱс јерлерде тегерик састар туштайт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 624 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Јайы кыска да болзо, серӱӱн ле чыкту, кыш дезе узун, соок, јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сыгырган, тарбаган. Туйгактулары: марал, , булан, элик, аҥ, ак-кийик ле тооргы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине[5] кирген. Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерТайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[6].
Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 4 ором: Кырлу, Најылыктыҥ, Олјонныҥ, Тӧс. Кара-Кӧкшиге јетире тегин гравий јол.
| Ӱймен јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чоо | 71 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 71 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 113 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 213 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 123 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1866 јылда тӧзӧлгӧн[8]. Волостьтордыҥ ады мында тургун јаткан јербойыныҥ улузыныҥ, тубалардыҥ сӧӧктӧриле адалган болгон — тиргеш, кергеш, јӱс, комдош, кӱзен. Кажы ла сӧӧкти јайзаҥдары башкаратан[9]. Бу јуртты алдында «Этап» дежетен. Нениҥ учун дезе, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде бого пленге кирген немец јуучылдарды туйуктап, колонияда туткан. Агаш јыгар (лесоповал) иш этирткен. 1956 јылдыҥ кийнинде кӧп сабазы Германияга јанган, је бир канчазы арткан ла. Табынча, ӱзеге јуук немецтер тӧрӧлине јана берген.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[12] | 2013[13] | 2014[14] | 2015[15] | 2016[16] | 2017[17] | 2018[18] | 2019[19] | 2020[20] | 2021[2] |
| 372 | →372 | ↗376 | ↗381 | ↗387 | ↗397 | ↘387 | ↘381 | ↘379 | ↘373 | ↘365 | ↘364 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 356 кижи болгон, олордыҥ 74 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[21].
Инфраструктуразы
тӱзедер- баштамы школ;
- эмчилик;
- балдардыҥ туразы «Черемушки»;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- пилорама.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Нырна. Јебрен јурт (1319).
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Таскыл туу, талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги 1771 м;
- Тоҥбок суу (1317);
- Ӱйменниҥ гротторы, экӱ. (1333).
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Уймень (Ӱймен)
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 6,0 6,1 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)