Ӱстӱги Куйум
| јурт | |
| Ӱстӱги Куйум | |
| 51°26′50″ с. ш. 85°49′08″ в. д. | |
| Эл-тергее: | Россия |
| Федерацияныҥ тергеези: | Алтай Республика |
| Муниципал аймак: | Чамал аймак |
| Јурт јеезе: | Ӱзнезиниҥ јј |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги: | м |
| Климады: | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы: | UTC+7:00 |
| Эл-јон | |
| Эл-јонныҥ тоозы: | кижи (2016) |
| Ук-калыктары: | алтайлар |
| Окылу тил: | орус, алтай |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды: | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси: | 649220 |
| ОКАТО-ныҥ коды: | 84 243 805 003 |
| ОКТМО-ныҥ коды: | 84 643 405 111 |
Ӱстӱги Куйум (орустап Верхний Куюм) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирген, эмдиги ӧйдӧ мында јурт јок.
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Иолгоныҥ сындарыныҥ ортозында турат. Арка-туулары байлык ла койу агашла бӱркелген. Јурт болгон ӧзӧктӧ агаштар јок, солун ла јараш кайалардыҥ комплексы бар,
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 % ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.
Аҥ-куштары
тӱзедерАймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[2], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[3].
Ӧзӱмдери
тӱзедерКӧп саба агаштар јымжак — кайыҥ, чиби, аспак, јойгон, карагай, толоно ло беле. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[4].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЧамалдыҥ трагынаҥ туура Куйум сууныҥ бажы киреде эбирип ийер. Алтыгы-Куйум јурт болгон јерге јетире тегин јол, кандый ла кӧӧлик ӧдӧр, кургакта кем јок, јутта јол коомой.
| Ӱстӱги Куйум јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 30 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | км, 340 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | км, 360 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1900 јылда тӧзӧлгӧн. Ӱстӱги Куйум ӧзӧктӧ јурт болгон. Эмди ондо јурт јок деп Генеральный штабтыҥ карталарында 80-чи јылдарда темдектелген. 1955 јылдыҥ карталарында јурт бар деп темдектелген. 60-чы,70-чи јылдарда советский совхозторды јаанада бириктирип турар тушта Туулу Алтайда кӧп јурттар јоголгон. Куйум суу ӧзӧктӧ агат, Алтыгы Куйучы сууныҥ оозынаҥ кӱнбадыштай. Ӱстӱги Куйум ӧзӧктӧ озогы јурттыҥ орды арткан, јылдыҥ ла јемирилип астайт.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
| 2010[5] | 2011[6] | 2012[6] | 2013[6] | 2014[7] | 2015[8] | 2016[9] |
| → | ↗ | ↘ | ↗ | ↗ | ↗ | |
Ук-калыктары
тӱзедерАлтайлар јуртаган.
Инфраструктуразы
тӱзедерБастыра инфраструктуралык обьекттер Ӱзнезиниҥ јурт јеезезинде.
Экономиказы
тӱзедерЈылкы, соок тумчукту ла оок малдыҥ одоры болот. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (551)[10].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[10].
Археологиялык
тӱзедер- Јебрен корум (727)[10].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[10].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Байлу туу ()[10];
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[10].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[10].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Кучияк П. В. (05.03.1897 — 02.07.1943) — ӱлгерчи, драматург, алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи, Москвада 1925 јылдарда ӱренген, совет бичиичилердиҥ съездинде турушкан (1935ј).
Ајарулар
тӱзедер- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012—2014 годы
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011—2014 годы
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012—2016 годы
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.