Јалаҥый-Бажы
Јалаҥый-Бажы (орустап Верх-Ануй ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Јалаҥыйдыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Јалаҥый-Бажы | |
|---|---|
| орустап Верх-Ануй | |
| 51°08′39″ с. ш. 84°58′44″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Јалаҥыйдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | →331[1] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 98 %[2] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38847 |
| Почтаныҥ индекси | 649454 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235810002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635410106 |
| Номер в ГКГН | 0154361 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Јалаҥый-Бажы орустап .
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, Ануй ла Куйукур деп суулардыҥ бириккенинде, эки боочыныҥ ортозында (Јалаҥыйдыҥ ла Экинурдыҥ) турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ … метрге бийик.
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска јай болот. Кышкы ортоайлык температура −19..-20 °С болзо, чаган айдыҥ тыҥ соогы кайда да −30..-40 °С тӱжер аргалу. Јайдыҥ ортоайлык јылузы +15,2 °С кире бар. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ тӱргени 4,2 м/с.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[3]. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Айландыра кырларын тыт ла мӧш бӱркеген. Ӧзӧк ичинде јабыстай, суујакалай аралдарда кайыҥ, чиби, тал ла башка-башка јыралар ӧзӧт. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[4].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јурттыҥ текши јери 119,21 га[5]. Јалаҥый-Бажыныҥ узуны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 635 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар — 1 км 641 м[6]. Јурт 2 оромду: Олјондо, Ануйдыҥ[7]. Ануй деген оромдо агаш кӱр бар, узуны 100 м, Ануй сууны кечире.Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,44 км[5]. Јалаҥай-Бажы јурт регионал учурлу «Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп (идентификационный темдеги 84К-123[8], узуны 47,462 км) јолдо турат[9].
Јалаҥый-Бажына једетен тӧрт јол бар: Улалу — Чаргы — Чакырдыҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Јалаҥай — Јалаҥый-Бажы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Боочы — Јалаҥый-Бажы; Улалу — Чаргы — Барагаш — Јалаҥый-Бажы; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Јалаҥай — Јалаҥый-Бажы.
| Јалаҥый-Бажы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
| Администрациялык тӧс јер Јалаҥай | 13 км | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 39 км | |
| Республикан тӧс кала Улалу | 250 км, 190 км | |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 240 км, 320 км | |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 150 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 120 км | |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[1] |
| 383 | ↘382 | ↘360 | ↘348 | ↘332 | ↘331 | →331 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 447 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[2]
Инфраструктуразы тӱзедер
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- библиотека;
- јурттыҥ клубы;
- стадион;
- магазин.
Экономиказы тӱзедер
Јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Байлу кыр Тӱӱкей;
- Аржан суу ;
- Јалаҥыйдыҥ боочызы, байлу (1440)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 2,0 2,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ 5,0 5,1 Генеральный план муниципального образования Белоануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609698014. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Јалаҥый-Бажы.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-123
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.