Беле
Беле (орустап Беле) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Чолушпаныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Беле | |
|---|---|
| орустап Беле | |
 Беледе кӧлдиҥ јанында аламалу сад | |
| 51°22′00″ с. ш. 87°48′30″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Улаган |
| Јурт јеезе | Чолушпаныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 822[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | →30[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 77 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649742 |
| АТТК-ныҥ коды | 84230850002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84630450106 |
| Номер в ГКГН | 0154523 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Беле орустап рябина[4]. Тувин тилле кырдыҥ эдеги (орустап подножие, подошва горы).
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Алтын Кӧлдӧҥ ырак јок јерде, Ак-Чолушпа туулардыҥ ортозында, Барчык сууныҥ јарадында, Алтайский государственный заповедниктиҥ јеринде турат. Јолы кату, каскак кайыр кырларлу, камык учар-сууларлу, кызык јерде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 822 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Алтын Кӧл кышкыда тоҥбойт, Кӧп сабада мында айас, кургак, јылу болот, кар ас, тӱрген кайылат. Аламаларлу садтар, јаҥыс ла мында грецкий орех тӱжӱм берет.
Салкындар: тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ — 40 %, кӱнчыгыштаҥ — 17 %, тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ — 19 %, штиль — 26 %.
Аҥ-куштары тӱзедер
Улаган алтай аҥдык јер. Тайга-ташта казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, ирбис бар. Туйгакту аҥнаҥ марал, булан, элик, тооргы, какай јӱрет[5]. Оок то аҥдар кӧп агас, албаа, киш, суузар, камду, јоонмойын ла о.ӧ. Куштардаҥ барынтычылары мечиртке, шоҥкор, боро ылаачын, карчага, ӱкӱ, кезигиниҥ тоозы кезем астаган учун олорды Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кийдирген[6]. Сууларда азый балыктыҥ кандыйы ла болгон, эмди суулар тартылып, тайызаган учун балык та астай берген. Аймакта кезик кӧлдӧрдӧ таҥынаҥ аргачылар балык ӧскӱрип, садуга апарат пелядь, чараган ла форель.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын-Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар[7].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта бир ором: Садту.
Кӧӧликтер јӱрер јол јок. Јаҥыс ла суула једер арга бар (кеме, катер).
| Беле јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Балыкчы | 10 км + переправа ч/з Алтын Кӧл |
| Аймактыҥ тӧс јери Улаган | 130 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 230 км, 540 км (Чуйдыҥ трагы) |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 320 км / 630 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4300 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ) | 180 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт … јылда тӧзӧлгӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде, оноҥ 1948 јылга јетире заповедниктиҥ ишчилери јурттыҥ јанында арба сееп, јуунадатан болгон.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 30 | →30 | →30 | ↘29 | →29 | ↗30 | →30 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 31 кижи болгон, олордыҥ 77 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы тӱзедер
- Бастыра инфраструктуралык обьекттер Чолушпаныҥ јурт јеезезинде;
- метеостанция;
- кӧлдиҥ (орустап озерная) станциязы;
- Алтайский государственный заповедниктиҥ кордоны.
Экономиказы тӱзедер
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Мал азыраары. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Кезер таш (1587)[13].
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Беле
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 7,0 7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.