Большая Кузя
Большая Кузя (орустап Большая Кузя ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезезине кирген. Эмдиги ӧйдӧ бу јурт јок, ээнзиреген, је статистикалык јуунтыда јон јаткан јерлердиҥ тоозына јастыра кийдирилген (орустап «в статистическом сборнике она по ошибке числится в списке населенных пунктов»)
| Јурт | |
| Большая Кузя | |
|---|---|
| орустап Большая Кузя | |
| 51°41′46″ с. ш. 86°43′13″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Кара-Кӧкшиниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1860 |
| Бийиги | 400—600[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | →0[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | тубалар100 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649180 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245830002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645430106 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Бу јурттыҥ туба ады ундулып, јылыйып калган, орустап Большая Кузя, јанында агып турган суузы «Коозо» деп бичиген, јурттыҥ ады јок. Азыйда мында тубалардыҥ кӱзен сӧӧктӱ улустары јаткан[4], оныҥ учун, Кӱзен јурт — Большая Кузя деп бичилген бодоштыру бар.
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Бактыган, Сугул деп сындардыҥ эдегинде, Коозо сууныҥ Кульбич сууга киргенинде турган.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 400—600 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Узун, јаан карлу кыш, јолдорды ӱзе кӱрт туй алып ийет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јай кыска серӱӱн ле чыкту кей. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары тӱзедер
Аҥ-кужыла бай тайгалар булан, аҥ, элик, тооргы, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, агас, јеекен, албаа о.ӧ. Сууларда јӱзјн-јӱӱр балыктар, је калганчы ӧйдӧ кезем астаган чараган, бел, ускуч, чортон ло о.ӧ. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, сууларда камду, кумдус. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[7]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп тӱжӱм, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак[7].
Јери ле јолдоры тӱзедер
«Кара-Кӧкши — Ӱймен» деп тегин гравий јол, узуны 7 км.
| Большая Кузя јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Кара-Кӧкши | км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | км |
| Республикан тӧс кала Улалу | км, км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | км, км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 000,0 км-деҥ | км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[8]. Л.П.Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын-Кӧлди јараттай[4].
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 0 | →0 | →0 | →0 | →0 | →0 | →0 |
Большая Кузя јуртта 1989 јылда 23 кижи болгон.
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 10 кижи болгон, олордыҥ 100 % тубалар болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы тӱзедер
- Бастыра инфраструктуралык обьекттер Кара-Кӧкшиде.
Экономиказы тӱзедер
Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Јебрен јурт Нырна (1319)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Чаптыган байлу туу (1316)[14];
- Тоҥбок суу (1317)[14];
- Чаҥкырдыҥ боочызы (1331)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Чойский район (Чоо аймак)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
- ↑ 7,0 7,1 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.