Википедия

Кайрукун

Кайрукун (орустап Усть-Кумир) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Айты-Коолдыҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Кайрукун
орустап Усть-Кумир
51°01′50″ с. ш. 84°17′15″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Айты-Коолдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 729 [1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘458[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 92 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649458
АТТК-ныҥ коды 84235860001
МТТК-ныҥ коды 84635460101
Номер в ГКГН 0154528
Кайрукун (Россия)
Кайрукун
Москва
Кайрукун (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кайрукун (Алтай Республика)
Улалу
Кайрукун

Этимологиязы тӱзедер

Кайрукун (Усть-Кумир, Кӧмур-Оозы)

Кӧмур орустап узкое и обрывистое место на вершине горы; возможно — древесный уголь[4].

Кайракан орустап почтительное название божества, духов, идолов, чтимых как божество, одно из имен Будды[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Теректи ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарыш сууга Кумир ле Айты-Коолдыҥ суулары киргенинде турат. Кызык, каскак кырларлу , јайым јалаҥдар јок, ичпек ле туйук сууныҥ коолында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 729 метрге бийик[5][1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—550 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с.

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[6]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк бар.″Кызыл бичикте″ кирген јоголып, кайылып бараткан аҥдардыҥ бирӱзи ол тооргы орустап кабарга, оныҥ кини косметологияда, фармацевтикада керектӱ болуп, баага барып турган учун, бу аҥды улус јоголторго јеткен. Куштардаҥ бу бичикке киргендери: турна, ала ылаачын, боро ылаачын, мечиртке, тарбалјын, ӱкӱ[7]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Тыт ла мӧш агаштарла кожо јымжак агаштар кайыҥ, чиби, јодро, толоно, беле ӧзӧт. Айландыра кырлары агажы койу[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет[9].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јурттыҥ текши јери 109,27 га[10].

Кайрукун јурттыҥ узуны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 863 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 874 м[11]. Јуртта 11 ором: Јараттай, Јажыл, Интернациональный, Космонавттардыҥ, Меесте, Проездной, Фестивальный, Почтаныҥ кош оромы, Проездной кош ором, Проточный кош ором, Суулу кош ором[12].

Чарыш сууны кечире узуны 110 м кӱр бар, темир ле агаштаҥ эткен. 2020 јылда суу бускан эски кӱрдиҥ ордына бу кӱр тудулган[13]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 6,335 км[10].

Кайрукун јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ бажы болот, «Кан-Оозы — Коргон» деп (идентификационный темдеки 84К-109, узуны 63,055 км) јолдо турат[14].

Кан-Оозынаҥ ала 6 км асфальт. Оноҥ ары тегин, сай-кумакла јазалган јол.

Бу јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ бажы болуп, «Кайрукун — Ӱстӱги-Айты-Коол» деп (идентификационный темдеки 84К-113[15], узуны 8,7 км) јолдо турат[14].

Кайрукун јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Айты-Коол 2 км
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 38 км
Республикан тӧс кала Улалу 240 км,310 км
Јаш—Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 300 км, 330 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 160 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 130 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[16]2011[17]2012[17]2013[17]2014[18]2015[19]2016[2]
484↘483↘473↘457↘454↗466↘458

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 502 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • Орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • пекарня;
  • ашкана;
  • магазин.

Экономиказы тӱзедер

Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер бар. Туризм.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1975 ј., Јажыл ором, 40 Г)[20][21];
  • Карындаштык мӧҥкӱ (1917—1923 јј.)[20][21].

Археологиялык тӱзедер

  • Мӧҥкӱсалгыш (1394, 1465)[22];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Байлу кыр;
  • Тоҥмок суу;
  • Бойдоҥдордыҥ јарады (1354)[22];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Ust'-Kumir (англ.). GeoNames.
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Усть-Кумир.
  6. ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  9. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  10. ↑ 10,0 10,1 Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609804709. Архивировано 1610204036.
  11. ↑ Карта села Усть-Кумир.
  12. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  13. ↑ Новости.
  14. ↑ 14,0 14,1 Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  15. ↑ Региональная трасса 84К-113
  16. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  18. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  19. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  20. ↑ 20,0 20,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 7 кӱни, 4718. Архивировано 1610213696.
  21. ↑ 21,0 21,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кайрукун&oldid=45647"