Онос
Онос (орустап Анос) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Оностыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Онос | |
|---|---|
| орустап Анос | |
 Онос јурт | |
| 51°29′58″ с. ш. 85°56′33″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чамал |
| Јурт јеезе | Оностыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1612 |
| Бийиги | 465[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗349[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 53 %, алтайлар 44 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649230 |
| АТТК-ныҥ коды | 84243805001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84643405101 |
| Номер в ГКГН | 0154051 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Кадын ла Онос суулардыҥ бириккенинде турат. Айландыра Иолго сынныҥ тайгалары курчайт. Кадынныҥ орто агынында кызык ла јайым эмес јерлер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 465 метрге бийик[1]
Климады
тӱзедерКыска, тыҥ изӱлер јок јай (кичӱ изӱ ай — куран ай), ортоайлык температура +10 °С ала +30 °С јетире, кыш узун ла соок (кӱчӱрген ай — тулаан ай), ортоайлык температура — 6 °С ала — 20 °С јетире. Салкындардыҥ тӱргени ортојылдык кемиле 1,4 м/сек. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.
Аҥ-куштары
тӱзедерАймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерАгаштары, ӧзӱмдери ӧҥжик ӧзӧт. Мӧш, јойгон, карагай, кайыҥ, аспак агаштар ӧзӧт. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[7].
Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 9 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Јараттай, Садту, Тӧс, Чорос-Гуркинниҥ, Грушалу, Кырлу, Кӱнчыгыш.
| Онос јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Онос | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чамал | 23 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 85 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 175 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ | 29 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1612 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Онос јурт Чамал аймакка кирген[9].
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 382 | ↗383 | ↘360 | ↘355 | ↘347 | ↗348 | ↗349 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 417 кижи болгон, олордыҥ 53 % орустар, 44 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[14].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- баштамы школ;
- балдардыҥ туразы;
- библиотека;
- јурттыҥ клубы;
- эмчилик;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (554) (1968 ј.,Тӧс ором, 80 ,100 м кире јанында)[15][16].
Археологиялык
тӱзедер- Јебрен корум (369)[17].
Ар-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Г.И. Чорос-Гуркин, село Анос, 1909, Национальный музей Алтайской республики, Горно-Алтайск -
Г.И. Чорос-Гуркин, Алтайцы (1907), Государственный художественный музей Алтайского края (ГХМАК) -
Г.И. Чорос-Гуркин, юрта в Аносе (1905), Национальный музей Алтайской республики, Горно-Алтайск
.jpg)
.jpg)
Јарлу улузы
тӱзедер- Чорос-Гуркин Г. И. (12.01.1870 — 11.10.1937) — јурукчы, этнограф, политик, чорос сӧӧктӱ телеут кижи. И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги, 5 муҥнаҥ артык јуруктарлу, эҥ ле јарлу јуруктарыныҥ бирӱзи «Кан-Алтай»[18].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Анос (Онос)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Рекреационное освоение Чемала
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034772. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 9868. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Алтай туристический[1]