Сугаш
Сугаш (орустап Сугаш) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Талдуныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Сугаш | |
|---|---|
| орустап Сугаш | |
| 50°33′59″ с. ш. 84°57′36″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Талдуныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1140[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘521[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 97 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649496 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240865002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640465111 |
| Номер в ГКГН | 0154683 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Сугаш орустап .
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Ӱч-Сӱмер, Теректи, Тӧгӧрик, Ыйыкту, Сайлугем деп јаан тайга сындардыҥ эдегинде, эки боочыныҥ, Ыйыктуныҥ ла Сугаштыҥ боочылары, ортозында, Камдыт ла Сугаш деген суулардыҥ ортозында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1140 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Јердиҥ де, мааланыҥ да, кыраныҥ да ажы тӱжӱм берер, је кӱйгек, эмезе јут јыл болзо, тӱжӱм уйан болор.Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[4].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Арка, аралында мӧш, тыт, кайыҥ, аспак, терек агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда ажы-тузы јарада ӧзӱп јадар јакшы јерлер. Айландыра арка туузы агашла бӱркелген, ачык јайым јалаҥдары малга јакшы одор, кыралары элбек. Мӧш, тыт, кайыҥ, терек, чиби, јодро, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Јакшы јылда маала да ажы, јердиҥ де ажы, кыра да ажы јакшы тӱжӱмдӱ бӱдет[5]. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[6].
Јери ле јолдоры тӱзедер
- уртта 10 оромдоры: Владимир Самаевтиҥ, Алтайдыҥ Таҥдагы, Кызыл-Тыт, Лазар Кокышевтиҥ, Агашту, Јаҥы, Јаҥы јол, Орджоникидзениҥ, Тракту, Ӱредӱчилердиҥ.
«Улалу — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат.
| Сугаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Талду | 14 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 69 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 260 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 340 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 180 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 150 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт … јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 576 | ↗577 | ↘549 | ↘544 | ↘537 | ↗540 | ↘521 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 594 кижи болгон, олордыҥ 97 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- библиотека;
- культураныҥ байзыҥы;
- стадион;
- почта;
- магазин;
- пилорама;
- турбаза.
Экономиказы тӱзедер
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал, марал азыраары, аш салары, адару тудары, агаш белетеери. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
- Ада — Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1543)[11].
Археологиялык тӱзедер
- Ташта јурамалдар (1507)[11].
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Ӱч-Сӱмер байлу туу (1505)[11];
- Аржан суу байлу (1509)[11];
- Сугаштыҥ боочызы (..)[11];
- Ыйыктуныҥ боочызы (1506)[11].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[11].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Сугаш
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.