Улус-Чаргы
Улус-Чаргы (орустап Улусчерга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Улус-Чаргыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Улус-Чаргы | |
|---|---|
| орустап Улусчерга | |
 | |
| 51°30′36″ с. ш. 85°26′39″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Улус-Чаргыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1886 |
| Бийиги | 625[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗301[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 45 %, алтайлар 36 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649211 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250875001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650475101 |
| Номер в ГКГН | 0154731 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерУлус-Чаргы орустап
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерАлтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Чандыр ла Улус-Чаргы суулардыҥ бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 625 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерОрто-континентал климат. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы —19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы —35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435–462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл ле о.ӧ.[4].
Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан)[5].
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[4].
Јери ле јолдоры
тӱзедерУлус-Чаргыда 5 ором: Октябрдыҥ, Советский, Чаҥкыр, Школдыҥ, Јииттердиҥ. «Улус-Чаргы – Ильинка – Тураты «(идентификационный темдеги 84К-121) ле «Улус-Чаргы — Могойты» ( идентификационный темдеги 84К-107) деп јолдор ӧдӧт.
Бу јол Р-256 "Чуйдыҥ трагы" деп федерал-кӧӧлик јолго кирет.
| Улус-Чаргы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Улус-Чаргы | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 49 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 93 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 183 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ (Чаргы) | 13 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1886 јылда тӧзӧлгӧн. Јурт эки бӧлинген болгон: Чанкыр ла Алты јаны. Кӧп сабазы телеуттар болгон Исаковтор, Шадеевтер ле Шабураковтордыҥ билелери. ХIХ чактыҥ учында јуртта церковно-приходской школ иштеген.
1933 јылда баштамы школ ачылган. Јурттыҥ алты јанында Орыска Шабураков деп бай (эмдиги кабинет прикладного искусства) јаткан, 4 кысту, 5 уулду. Олордо 40 айгыр мал,биле орус каанныҥ черӱзин атла јеткилдейтен. Граждан јууныҥ ӧйинде 1919 јылда билениҥ 14 эр кижизин погром тушта ӧлтӱрген (кызылдар ба актар ба јарт јок), тирӱзи качкан. Шабуракова Софья Николаевна Орыска байдыҥ баркызы болгон, 15.03.1918 јылда Улус-Чаргыда чыккан.
1926 јылда Улус-Чаргыда сельсоветке кирген: Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ (1886) – 24 биле, 74 кижи; Кулга (1866) – 65 биле, 132 кижи; Каялда (1906, школ бар) – 28 биле, 118 кижи; Алтыгы-Кӧкӧйӧ (1856) – биле 9, 50 кижи; Мукур-Чаргы (1856) – 23 биле, 122 кижи, Могуты јурт – 71 биле, 348 кижи; Чаргыда конный заводтыҥ заимказы (1866) Могойты сууныҥ јанында болгон. Улус-Чаргыда тооалыш болгон јылда 111 кижи болгон, 48 биле. 1930-чы јылдарда промартель тӧзӧлгӧн: пимокатный, шерстобитный, кӱдели (лен), койдыҥ тӱгиле иштеер цехтер. Арба, картошко, кӱнкузук ӧскӱретен. 1950 јј. промартель јабылган[6]. 1965 јылда јаҥы школ тудулган, 1972 јылда – интернат, ондо 50 бала болгон. Школдо 120 ӱренчик.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 293 | →293 | ↘291 | ↗298 | ↘297 | ↘295 | ↗301 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта орус ла алтай улус јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 295 кижи болгон, олордыҥ 45 % орустар, 36 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[11].
Инфраструктуразы
тӱзедер- Улус-Чаргыныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
- Культураныҥ байзыҥы;
- Орто ӱредӱлӱ школ;
- «Жар птица» деп балдардыҥ биригӱзи.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ јурт ээлемдер. Јылкы, уйлар, кой ло эчкилер азыраары, адару тудары.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (288)[12].
Археологиялык
тӱзедер- мӧҥкӱсалгыш. Беш сууныҥ оҥ јарады,10 км јурттаҥ ырак (259)[12].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Ӱстӱги-Кӧкӧйӧниҥ боочызы (260)[12];
- кара суу (..)[12].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[12].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Шабуракова, Софья Николаевна (15.03.1918—17.01.2015) — ӱредӱчи, логопед, педагогический техникум божоткон (1936), «Отличник народного просвещения» (1938), орден «Трудового Красного Знамени» (1939), депутат Верховного Совета СССР (1946). «Заслуженный учитель РСФСР» (1959)[13].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Улусчерга (Улус-Чаргы)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. – Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Черга история[1]
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Ойношев В.П., Урбанова С.Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. – Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Черга история[2]