Википедия

Тураты

Тураты (орустап Турата) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Тураты
орустап Турата
51°18′59″ с. ш. 84°46′07″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Чаргы-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 777[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘170[2] кижи (2016)
Ук-калыктар туратыныҥ
казактары 82%[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649453
АТТК-ныҥ коды 84235880003
МТТК-ныҥ коды 84635480111
Номер в ГКГН 0154537
Тураты (Россия)
Тураты
Москва
Тураты (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Тураты (Алтай Республика)
Улалу
Тураты
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

тӱзедер

Тураты орустап .

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Географиязы

тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ, Ануйдыҥ сындарыныҥ эдегинде, Абай деп сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 777—782 метрге бийик[1][4].

Климады

тӱзедер

Климады орто-континентал. Кыш соок, салкынду, ортоайлык температуразы: −19 °С, тӱшкен карды салкындар учура берет. Јайдыҥ ортоайлык температуразы +14..+15 °С, јаан изӱ айда +30 °С кӱндер болот. Кейдиҥ чыгы 430—500 мм кире бар. Салкынныҥ јылдык орто кеми 4,2 м/с.

Аҥ-куштары

тӱзедер

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[5]. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери

тӱзедер

Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[7]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[8].

Јери ле јолдоры

тӱзедер

Јурттыҥ текши јери 69,3 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 18,5 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 43,5 га, јонго керектӱ тудумдар 1,0 га, производстволык јерлер 1,1 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 5,0 га, аҥылу учурлу 0,1 га, окылу јер 0,1 га[9] Јурт 2 оромду: Елеусовтыҥ, Контораныҥ[10]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла 3,67 км.

Јуртта улус јадатан бир кат агаш туралар таҥынаҥ ээлем тударга јараар јерлӱ. Јерлериниҥ орто кеми 2000 м². Јадар јерле јеткилделгени 11,6 м²/чел.

Туратыга тӧрт јолло једер арга бар: Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы — Јалаҥай — Тураты; Улалу — Чаргы — Барагаш — Боочы — Јалаҥай — Тураты; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Тураты; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Тураты.

«Кан-Оозы — Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы» деп јолдо турат, узуны 47,462 км, темдеги 84К-123[11]. «Отогол — Тураты» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-34, узуны 20,7 км)[12].

Тураты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чаргы-Оозы 6 км
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 55 км
Республикан тӧс кала Улалу 250 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 210 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 170 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 150 км

Тӱӱкизи

тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

тӱзедер
Эл-јонныҥ тоозы
2009[13]2010[14]2011[15]2012[15]2013[15]2014[16]2015[17]2016[2]
247↘192↘191↘189↘187↘185↘174↘170

Ук-калыктары

тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 265 кижиниҥ 82 % туратыныҥ казактары болгон[3].

Инфраструктуразы

тӱзедер
  • баштамы школ;
  • эмчилик;
  • јурттыҥ клубы;
  • магазин;
  • агашкезим.

Экономиказы

тӱзедер

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

тӱзедер

Тӱӱкилик

тӱзедер
  • К. А. Туганбаевке ле Ж. А. Елеусовко, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ геройлорына кереестер (1408)[18].

Ар-бӱткендик

тӱзедер
  • Байлу кыр;
  • Тоҥмок суу;
  • Јебрен јурт (1390)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер

Јарлу улузы

тӱзедер
  • Елеусов Ж. А. (20.06.1925—21.04.1996) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Геройы, мл.лейтенант, кайралдары Ленинниҥ ордени, кӧп тоолу медальдар[19].
  • Туганбаев К. А. (04.11.1924—17.12.1943) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Геройы, 333-чи стрелковый дивизияныҥ кайучылы, кайралдары «Ленинниҥ ордени», «За боевые заслуги» деп 2 медаль[20].

Ајарулар

тӱзедер
  1. ↑ 1,0 1,1 Turata (англ.). GeoNames.
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Турата
  5. ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Генеральный план муниципального образования Черноануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 24 кӱни, 3742. Архивировано 1610204036.
  10. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  11. ↑ Региональная трасса 84К-123
  12. ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  13. ↑ Численность постоянного населения сельских населённых пунктов Республики Алтай на 1 января 2010 года
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  19. ↑ Елеусов Ж. А.[1]
  20. ↑ Туганбаев К. А.[2]

Тайантылар

тӱзедер
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Тураты&oldid=45583"