Шунарак
Шунарак (орустап Шунарак) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Шунарак | |
|---|---|
| орустап Шунарак (Осиновка) | |
| 52°27′23″ с. ш. 86°48′43″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Кӱрей кӧлдиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 265[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘33[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
кумандылар 51 %, орустар 27 %(2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 649165 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225860003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625460111 |
| Номер в ГКГН | 0154509 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Кызыл Гай тууныҥ эдегинде, Шунарак сууныҥ јарадында турат. Кичӱ Аталык, Јаан Аталык, Тобыр, Аначак деген туулар айландыра турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 265 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[6]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[7]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.
Ӧзӱмдери
тӱзедерТайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[8].
Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[9].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 1 ором: Алтай.
«Јаш-Тура — Турачак — Јар-Айыл» деп јолдо турат. Регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ темдеги 84К-11. Јуртка суу ажыра кечер арга бар.
| Шунарак јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Кӱрей кӧл | 5 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 41 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 180 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 140 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 190 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн.
На сегодняшний день село находится на грани исчезновения. В годы Великой Отечественной войны из этого села ушло на фронт 400 человек, вернудось 200 [5].
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 46 | →46 | →46 | ↘43 | ↘40 | ↘37 | ↘33 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта кумандылар ла чалкандулар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 41 кижи болгон, олордыҥ 51 % кумандылар, 27 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[14].
Инфраструктуразы
тӱзедерИнфраструктуралык обьекттер ончо јурт јеезениҥ администрациялык тӧс јеринде Кӱрей кӧл јуртта.
Экономиказы
тӱзедерТуризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары-куманды улуска учурлалган мемориал. 2007 јылда эдилген[15].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Кызыл Кайа. Кумандылардыҥ байлу туузы[15];
- Сары-Чоҥмо. Байлу кыр (1203)[15];
- Кара суу. Тоҥмок (1280)[15].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Шунарак
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ 5,0 5,1 Киндикова Н. М. «Алтайцы в контексте истории (этнокультурологический аспект)» Филология и человек. №1, 2008 г. Научный журнал.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013