Википедия

Шыргайты

Шыргайты (орустап Шыргайту) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Шыргайтыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Шыргайты
орустап Шыргайту
51°12′16″ с. ш. 85°17′57″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Шыргайтыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 900—1100[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗531[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 99 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649223
АТТК-ныҥ коды 84250897001
МТТК-ныҥ коды 84650494101
Номер в ГКГН 0037517
Шыргайты (Россия)
Шыргайты
Москва
Шыргайты (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Шыргайты (Алтай Республика)
Улалу
Шыргайты

Этимологиязы тӱзедер

Шыргайты орустап густой, дремучий[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Бештиҥ суузына Шыргайтыныҥ суузы киргенинде турат.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 900—1100 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Орто-континентал климат. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл, койон[5]. ле о.ӧ.

Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан)[6].

Ӧзӱмдери тӱзедер

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[5].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 10 ором: Азалу, Баит Матвеевичтиҥ, Большевик, Кызыл тал, Кумакту, Јеҥӱниҥ, Тоҥмокту, Тӧс, Чаҥкыр, Јашканак Бадакинниҥ.

Јурт «Јабаган — Барагаш — Чаргы-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Бу јол Чуйдыҥ трагына кирет.

Шыргайты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Шыргайты 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 100 км
Республикан тӧс кала Улалу 150 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 240 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ (Чаргы) 69 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ (Нефтебаза) 130 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[7]2011[8]2012[9]2013[10]2014[11]2015[12]2016[13]2017[14]2018[15]2019[16]2020[17]2021[2]
539→539↘524↗536↘527↘509↗511↗523↗528↗532↘523↗531

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 580 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[18].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • культура байзыҥы;
  • стадион;
  • музей;
  • магазин;
  • эмчилик;
  • почта.

Экономиказы тӱзедер

Кажы ла биле таҥынаҥ јурт ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер. Мал азыраары.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (294)[19].

Археологиялык тӱзедер

  • мӧҥкӱсалгыш. 3,8 км јурттаҥ туура (241);
  • Кыштулу. Јебрен курган, 5 км јурттаҥ ары (267).

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Чаҥкыр. Байлу туу (202)[19];
  • Куберге. Байлу кыр (203)[19];
  • Чакыр. Тоҥмок суу (223)[19].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

  • Сельбиков А. А. (.) — Алтайыста јарлу журналист, спортчы, тренер, јондык ишчи, тергеелер ортодогы Эл-Ойын байрамныҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи[20];
  • Торбоков С. С., Токшын Торбоков кош ады (07.04.1954) — бичиичи, кӧчӱреечи, историко-филологический факультет (алтай бöлÿк, ГАГПИ) божоткон. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте журналист. «Эл-Адтай» журналдыҥ баш редакторы (19..), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[21];
  • Торбоков В. С. (17.05.1956) — јурукчы, ӱредӱчи, Новоалтайский художественный училищеде (1973—1979) ӱренген, Москвада В. И. Суриковтыҥ адыла адалган художественный институтта (1982—1988), Аскат јуртта балдардыҥ јуранар студиязын башкарат[22];
  • Торбоков В. С. (06.03.1958) — журналист, политик, Московский государственный университетти божоткон. Радиодо корреспондент (1975—1985), телевидение ле радиовещаниениҥ отделыныҥ јааны, Алтай тилле терминологический комитеттиҥ секретари[23].

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 [https://foto-planeta.com/region/773/3/shebalinskiy-rayon.html Шебалинский район (Шабалин аймак)
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ 5,0 5,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  8. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  9. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  10. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  14. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  18. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  20. ↑ Каан-Алтай[1]
  21. ↑ Токшын Торбоков[2]
  22. ↑ Вячеслав Торбоков[3]
  23. ↑ Владимир Торбоков[4]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шыргайты&oldid=45027"