Чаргы-Оозы
Чаргы-Оозы (орустап Чёрный Ануй ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Чаргы-Оозы | |
|---|---|
| орустап Чёрный Ануй | |
 Чаргы-Оозы, 1910 | |
| 51°21′24″ с. ш. 84°43′36″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Чаргы-Оозыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 711 [1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗576[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 54 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649453 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235880001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635480101 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, Ануй ла Чаргыныҥ суулары бириккенинде турат. Кан-Јабаганныҥ салкындак, алаҥ ачык чӧл-јалаҥдарына кӧрӧ мында бир канча ыжык, јердиҥ ажы, маала ажы јакшы бӱдер јер. Кан-Оозы јанынаҥ келзе, Келейдиҥ ле Јалаҥыйдыҥ боочыларын ажар керек. Бу јурт Алтай кырайдыҥ гран-кыйузына јуук турат, Солонешный аймакка једер јолдор бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 711—753 метрге бийик[1][5].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска јай болот. Кышкы ортоайлык температура −19..-20 °С болзо, чаган айдыҥ тыҥ соогы кайда да −30..-40 °С тӱжер аргалу. Јайдыҥ ортоайлык јылузы +15,2 °С кире бар. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ тӱргени 4,2 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[6]. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк[7]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери
тӱзедерКырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайыҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.
«Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: арчын, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ.[9].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈурттыҥ текши јери 242,1 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 82,7 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 127,1 га, јонго керектӱ тудумдар 7,2 га, производстволык јерлер 5,7 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 17,2 га, рекреационный учурлу 0,2 га, окылу јер 2,0 га[10]. Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,735 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2,307 м[11]. Јуртта 8 ором: Октябрьский, Советский, Тугамбаевтиҥ, Тӧс, Шуклинниҥ, Эмчиликтиҥ кош оромы, Меесте кош ором[12]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 14,96 км[10]. Јуртта 330 таҥынаҥ ээлем, кажызы ла јерлӱ, јаҥыс кат агаш туралар, јерлериниҥ орто кеми 2000 м²[10].
Чаргы-Оозына јетире тӧрт јолло једар арга бар: Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы — Чаргы-Оозы; Улалу — Чаргы — Барагаш — Боочы — Јалаҥай — Чаргы-Оозы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Јалаҥай — Чаргы-Оозы. Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы. «Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп јолдо турат, идентификационный темдеги 84К-123[13], узуны 47,46 км. «Чаргы-Оозы — Кара-Коол» деп јолдыҥ узуны 16,8 км, идентификационный темдеги 84К-124[14][15].
| Чаргы-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 57 км | |
| Республикан тӧс кала Улалу | 250 км | |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 200 км | |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 170 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 140 км | |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1914 јылдаҥ ала мында эмчилик иштеп баштаган.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2009[16] | 2010[17] | 2011[18] | 2012[18] | 2013[18] | 2014[19] | 2015[20] | 2016[2] |
| 792 | ↘661 | ↘660 | ↘621 | ↘598 | ↘582 | ↘563 | ↗576 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 793 кижи болгон, олордыҥ 54 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- К. А. Туганбаевтиҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы «Пӧтӱгеш»;
- интернат;
- серкпе;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека;
- спортзал;
- калаш быжырар јер;
- сарјусырзавод;
- АЗС;
- «Ануй» деп ээлем;
- почта;
- ашкана;
- магазин — 9.
Экономиказы
тӱзедерЈуртта јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј.,Центральный ором, 7Б)[21][22];
- Карындаштык мӧҥкӱ, (гр.јуу) партизандардыҥ (1345)[23];
- Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1918—1919 јј., Тӧс ором,7Б)[21][22].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[23].
Археологияныҥ
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[23].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Байлу туу Тӱӱкей;
- Тоҥмок суу.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Денисовтыҥ куй тажы -
Денисовтыҥ куй тажы
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Chërnyy Anuy (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Чёрный Ануй
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Генеральный план муниципального образования Черноануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1611798303. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Чёрный Ануй
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-123
- ↑ Региональная трасса 84К-124
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность постоянного населения сельских населённых пунктов Республики Алтай на 1 января 2010 года
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 21,0 21,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 26 кӱни, 5345. Архивировано 1610213696.
- ↑ 22,0 22,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследияpdf
- ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.