Јабаган
Јабаган (орустап Ябоган) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Јабаганныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Јабаган | |
|---|---|
| орустап Ябоган | |
 | |
| 50°54′28″ с. ш. 85°04′14″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Јабаганныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1129[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗1368[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 84 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38847 |
| Почтаныҥ индекси | 649455 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235885001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635485101 |
| Номер в ГКГН | 0154273 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Јабаганныҥ чӧлинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Шибертиниҥ суузыныҥ јарадында турат. Элбек јаан чӧл-јалаҥ јерлердиҥ кыраларында аштыҥ тӱжӱми јакшы бӱдет. Суујакалай састалган јерлер туштайт. Тӱндӱк — кӱнчыгыш јанынаҥ Јабаган-Бажы јурт, Тӱштӱк-кӱнбадыш јанында Оро јурт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1129 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Јабаганныҥ чӧлинде кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок −20..21°С, чаган айда тыҥ сооктор −35..40°С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15 °С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452—500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[5].
Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт[7]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јабаганныҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедер2010 јылда бичилгени аайынча јурттыҥ јери текши 218 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 90,39 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 68,1 га, јонго керектӱ тудумдар 4,9 га, производстволык јерлер 14,98 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 36,37 га, рекреационный учурлу 3,26 га. Јон јаткан јерде улустыҥ ныктаазы 15,7 кижи/га[9]. Јуртта 10 ором: Олјондо, Калкинниҥ А. Г., Ленинниҥ, Одорлу, Јараттай, Меесте, Ойношевтиҥ Ю. А., Партизандардыҥ, Кӱнет, Булундашевтиҥ[10]. Тӧс ором јуртта тӱндӱктеҥ тӱштӱкке кечире барат. Ойношевтиҥ ле Ленинниҥ оромдоры јуртты кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар кечет. Оромдордыҥ текши узуны 17,48 км[9].
Јабаган јурт 4 регионал трассаныҥ башталганы болот:
- «Јабаган — Јабаган-Бажы» (идентификационный темдеги 84К-129[11], узуны 7 км)[12];
- «Јабаган — Кырлык» (идентификационный темдеги 84К-130[13], узуны 28,9 км)[12];
- «Јабаган — Оро» (идентификационный темдеги 84К-131[14], узуны 5 км)[12];
- «Јабаган — Туйакты» (идентификационный темдеги 84К-132[15], 74,646 км)[12].
Јабаганга једетен ӱч јол бар. Улалу — Чаргы (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы — Јабаган; Улалу — Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — Кеҥи — Јабаган; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Экинур — Јабаган.
| Јабаган јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 26 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 250 км,190 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 270 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 110 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 71 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1800 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[16] | 2011[17] | 2012[17] | 2013[17] | 2014[18] | 2015[19] | 2016[2] |
| 1430 | ↘1427 | ↘1366 | ↘1351 | ↘1341 | ↗1346 | ↗1368 |
Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1546 кижи болгон, олордыҥ 84 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- интернат
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- ветэмчилик;
- культураныҥ байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- магазиндӱ пекарня — 2;
- почта;
- магазин;
- музей;
- агашла иштеер цех;
- теермен;
- јуртээлем кооператив;
- пилорама — 3;
- агашээлем «Аура»;
- АЗС;
- јурттыҥ скверы.
Экономиказы
тӱзедерЈуртта јаан производстволу ээлемдер јок. Кӧп сабада улус таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Мӧҥкӱсалгыш (1385, 1482, 1483, 1485, 1469)[23];
- Јебрен тӱрк руникалык бичик (57х24 см), Улалуда музейде (1481)[23];
- Ташта јурамал (1480), Јабаганныҥ трагыныҥ јанында, Чакырда (1473)[23];
- Јебрен корум (1472, 1470, 1771)[23].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[23].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Јабаганныҥ боочызы, байлу (1438)[23];
- Чакырдыҥ боочызы (1439)[23];
- Алтын Туу;
- Тоҥмок суу.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[23].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи[24];
- Сороноков В. В. (1985) — спортчы, Телекейдиҥ (2011) ле Россияныҥ (2010, 2011, 2013, 2014) чемпионаттарыныҥ призеры, телекейлик кубокту чемпион-самбист ле мастер спорта России международного класса[25];
- Сумин Г. П. (08.01.1953) — политик, экономист, Новосибирскте ӱренген, кайралдары: Кӱндӱлӱ ат «Заслуженный работник социальной сферы Республики Алтай», «Почётный гражданин Республики Алтай», «Знак Почёта» орден, Алтай Республика ла Эл Курултайдыҥ кӱндӱлӱ грамоталары[26];
- Ялбаков Алексей Иженерович (1949―1995) — политик, јуртхоз билимдердиҥ кандидады (Рязань, 1982)(Барнаулдыҥ сельхозинститудын божодоло, Кызыл-Ӧзӧктӧ Госконюшняда јылкы мал ӧскӱрер иш этен, Кош-Агашта аймакисполкомдо председатель болгон, 1992 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ Баштапкы ордынчызы болгон[27].
- Ялбаков, Иженер Кабачинович (01.09.1925—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1945), Украинский фронтто артиллерист,јууныҥ кийнинде совхозто ветеринар болуп иштеген, кайралдары: Орден Отечественной войны II степени, медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945» ла юбилейлик медальдар[28].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Ябоган (Јабаган).
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Ябоганское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609286386. Архивировано 1610204036.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-129
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Региональная трасса 84К-130
- ↑ Региональная трасса 84К-131
- ↑ Региональная трасса 84К-132
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни, 4336. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605302472. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район
- ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 23,6 23,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Калкин А. Г.[1]
- ↑ Сороноков В. и Аткунов А.[2]
- ↑ Сумин Г. П.[3]
- ↑ Ялбаков А. И.[4]
- ↑ Ялбаков И. К. [5]