Эски Кебезен
Эски Кебезен (орустап Старый Кебезень) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кебезенниҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Эски Кебезен | |
|---|---|
| орустап Старый Кебезень | |
| 51°54′47″ с. ш. 87°07′32″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Кебезенниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 466[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗149[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | тубалар 66 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 649152 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225840002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625440106 |
| Номер в ГКГН | 0154682 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Эски Кебезен орустап старая лодка[4].
Озогы, баштапкы, кеме чалкандулап кеве эски орустап старый, кеве орустап лодка[4].
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында турат. Айландыра турган кырларыныҥ эҥ бийиги 1000 метр талайдыҥ кемјӱзинеҥ. Пеже, Ӱч-Сӱӱри, Спырна деп туулар айландыра турат. Кебезен јурттаҥ 1 км јанында, Ӧӧн сууга јетре 1,5 км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 466 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы Јайгыда тайгада серӱӱн ле чыкту кей, јердиҥ ажыныҥ јакшы тӱжӱми улуска тузалу. Калба, орляк, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер јууп садуга улус апарат. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.
Аҥ-куштары тӱзедер
Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[5].
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Тайгаларында кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт[7].
Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба. Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 4 ором: Агашту, Мӧштӱ, Јаҥы, Тӧс.
Јурттаҥ 1 км јерде регионал учурлу кӧӧлик Улалу — Артыбаш (Алтын Кӧл) деп јол ӧдӧт, темдеги 84К-11 «Јаш-Тураныҥ — Турачак — Јар-Айыл»[8].
| Эски Кебезен јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Кебезен | 2 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 50 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 140 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 230 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 150 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
1852 јылда јурт тӧзӧлгӧн. В. В. Радлов миссияга 1861 јылда кӱӱк айдыҥ 22-чи кӱнинде келип јӱреле, бичиген:
«Миссионерский центр у Кебизена открылся в 1851 г., его задача — действовать среди живущих к северу и западу от Телецкого озера черневых татар».
Јурт 1952 јылда тӧзӧлгӧн. Кебезенде агашпрохоз ачыларда, агашты Јаш-Тура јаар Ӧӧн суула агызар (орустап сплавное хозяйство) иш башталган. Кӧп ишчилер керек болгон учун, Бастыра Алтайдаҥ, кодхоз-совхозтордоҥ улус алдыртып иштеткен. 60 јылдарда кебезен јурт элбеп јаанаган. Кебезенде агашсплавта иштеген улустыҥ кӧп тӱӱкилик кожоҥдоры арткан. 1852 јылда јаҥы креске тӱшкен тубаларга миссия тура тударга, адару азыраарга болушкан. XIX чактыҥ 80-чи јылдарында Кебезенде кӧп сабазы тубалар болгон. Олор бойлорын «Јыш-кижи» дежетен (орустап «лесной человек»), адын, сӧӧгин айдатан. 1892 јылда кӱчјрген айдыҥ 8-чи кӱнинде Кебезенде архимандрит Макарийдиҥ 100 јажы ла миссияныҥ ижи темдектеген. 1856—1857 јылда С. В. Ландышевке баштадып, јаҥы Кебезенде серикпе тудулган.
1880 јылда Ядринцев Н. бичиген:
«18 верстах от озера находится, однако, небольшое миссионерское селение Кебезень с жалкими избами и шалашами крещеных инородцев, здесь же помещается церковь и дом миссионера, почтенного старца, который, кроме духовных врачеваний, лечит окружающее население от зобов, давая настой грецкой губки. Этот первый оседлый стан переполнен сбродным людом: торгашами, обруселыми татарами, разными спекулянтами и хищниками черни, здесь же живут некоторые русские рыбопромышленники…»
Во время деятельности во главе Миссияныҥ јааны архиепископ Владимир (Петров) болордо, (1865—1883) 1882 јылда П. Терехин деп којойымныҥ акчазына «Покров Пресвятой Богородицы» деп серикпе тудулган[9].
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 153 | →153 | ↗154 | ↘151 | ↘148 | ↘145 | ↗149 |
Ук-калыктары тӱзедер
Тубалар, алтайлар ла орустар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 164 кижи болгон, олордыҥ 66 % тубалар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[14].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- јурттыҥ клубы;
- стадион;
- библиотека;
- магазин — 2;
- пилорама — 3.
Экономиказы тӱзедер
Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Кереестер тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Јебрен рудник (1274)[15].
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Старый Кебезень (Эски Кебезен)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Алтай. Туризм. Кебезен.[1]
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013