Јӱс Тыт
Јӱс Тыт (орустап Юстик ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Амырдыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Јӱс Тыт | |
|---|---|
| орустап Юстик | |
| 50°21′33″ с. ш. 85°14′14″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Амырдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1860 |
| Бийиги | 1076[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗300[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 67 %, алтайлар 31 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649481 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240805004 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640405111 |
| Номер в ГКГН | 0154272 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сын тайгаларына курчаткан, Кӧк-Сууныҥ јарадында турат. Кырды эдектей кезик јерлери састалган, кӧйу агаштарла бӱркелген, кӧп саба агаштар ийне бӱрлӱ. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.
Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1076 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда[5]. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар[6]. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Айландыра чӧл јалаҥ, арка туузы агашка бӱркеткен. Мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, терек, аспак, тал, ыргай, беле агаштар ӧзӧк. Арка-туузы агашка бӱркеткен, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, јодро, беле, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт[7], суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек[8]. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.
Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јурттыҥ текши јери 88,4 га.
Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 24,5 га, зона животноводства 2,5 га, общественно-деловая 1,7 га, производстволык јерлер 2,3 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 0,2 га, прочие территории сельскохозяйственного назначения 57,2 га[9]. Јӱс Тыт јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 488 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 447 м[10]. Јуртта 4 ором: Ленкомныҥ, Агашту, Јииттердиҥ, Јаҥы переулок[11]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 3,0 км[9]. Јон јадар јерлердиҥ фонды 5000 м² болзо, бир кижиге ортодо 16,2 м² келижет. Улус јадар зона јуртта агаштаҥ чаап туткан ла брус јаҥыс кат туралар, кажызы ла 1500—2500 м² кире јерлӱ.
Ӧскӧ јурттарла колбу тударга регионал учурлу кӧӧлик јолло тузаланар аргалу, јуртка једерге 2-3 јол бар.
Јурт «Подъезд Талду — Тӱҥӱр („Ӱч-Сӱмер“ ар-бӱткендик парк)», (идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1) деп јолдо турат, 26 км кире ӧдӧлӧ, оҥ јаны јаар бурып ийзе, «Јӱс Тыт деп јуртка туура јол» болор, (идентификационный темдеги 84К-92, узуны 0,728)[12].
| Јӱс Тыт јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Амыр | 13 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 37 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 290 км, 360 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 340 км, 350 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4100 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 210 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 180 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Иван Бухтуев деп кижи мында адарулар тудуп заимка эткен, табынча бу јурт боло берген. 1929 јылда «Ленинский комсомол» деп јуртартель бололо, оноҥ 1930 јылда скотовод деп артель бололо, Кызыл-Јардыҥ јуртсоведине кирген, онойып туруп, Тӧгӧриктиҥ, оноҥ Абайдыҥ, эмди Амырдыҥ јурт јеезезине кирет.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[13] | 2011[14] | 2012[14] | 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[2] |
| 311 | →311 | ↘306 | ↘299 | ↗300 | ↘298 | ↗300 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 342 кижи болгон, олордыҥ 67 % орустар, 31 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- эмчилик;
- магазин — 3;
- пилорама;
- почта;
- ФАП;
- турбаза.
Экономиказы тӱзедер
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, оок мал ла соок тумчукту мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Юстик (Јӱс Тыт)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Кучин А. П. Птицы Алтая.- Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 9,0 9,1 Материалы по обоснованию Генерального плана села Юстик Амурского сельского поселения Усть-Коксинского района Республики Алтай
- ↑ Карта села Юстик.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 3 кӱни, 4794. Архивировано 1610213696.
- ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар тӱзедер
- Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»
- Информация о селе на основе путеводителя по Алтаю изд. ЛЕ ПТИ ФЮТЕ за 2000 г.