Аркыт (суу)

Аркыт
Аркыт
	орус. Аргут
	Аркыттыҥ оозы
Характеристиказы
Узуны	106 км
Бассейн	9550 км²
Сууныҥ чыгымы	112 м³/с (оозында)
Водоток
Бажы[?]	Акалака/Јазатыр
• Бийиги	1531,4 м
• Координаталары	49°42′02″ с. ш. 87°24′27″ в. д.HGЯO
Оозы	Кадын
• Бийиги	765 м
• Координаталары	50°14′20″ с. ш. 86°40′30″ в. д.HGЯO
Сууныҥ келтеҥи	10 м/км
Турган јери
Суузыныҥ системазы	Кадын → Оп → Карский талай
Ороон	Россия;
Регион	Алтай Республика
Аймактар	Кош-Агаш аймак, Оҥдой аймак, Кӧксу-Оозы аймак
	Аркыт (суу) (Алтай Республика)
	— бажы, — оозы
Код ГСР	13010100312115100004219
	Медиафайлдар Викискладта

Аркыт (орустап река Аргу́т) — Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында суу.

Этимологиязы тӱзедер

Аркыт — чеген, кымыс ачыдар, јазаар кӱп, агаштаҥ да, теренеҥ де эткен болор.

орустап кадушка, кадка, посуда для кисломолочных продуктов, может быть изготовлена из дерева или кожи^[1].
орустап сосуд^[1].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Аркыт Россияда Алтай Республиканыҥ јаан деген сууларыныҥ бирӱзи. Аркыт суу Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында, Сайлугемниҥ сын-тайгаларында эки суу Јазатыр ла Акалака биригеле бӱткен. Бу суу Кадынга келип кирет. Аркыт сууныҥ узуны — 106 км, текши јери — 9550 км²^[2].

Кадын ла Бийдиҥ коолы

Сууныҥ узуны 106 км (Акалака суула кожо — 232 км), текши јери — 9550 км²^[3]. Јазатыр ла Акалака суулар биригеле Аркыт суу башталат, талайдыҥ кеминеҥ 1531,4 метрге бийик, оозында дезе — 765 м^[4]. Јазатырдыҥ оҥ јарадында, суулардыҥ белтиринде Бел-Ажу јурт турат^[4]. Сууныҥ агыны тӱштӱк-кӱнбадыш јаар ууланган. Аркыт суу Кадынныҥ оозына 390 км јетпей јӱрӱп кожулат, Кадын-Бажыныҥ ла Чуйдыҥ сын-тайгаларыныҥ мӧҥкӱ тошторы сууларды кайылып 40 % толтурат, 34 % — кыштай јааган кар, 17 %— јаҥмырдыҥ суузы, 9 % — јер алдында суулар. Кӱчӱрген айда тшло бӱркелет, кандык айда тожы тӱжет. Орто келтеҥи 10 м/км, оозында ортојылдык сууныҥ кеми 112 м³/с^[3]^[5]. Јуук деген јон јаткан јер Јазатыр. Аркыт сууныҥ јарадында аташ јурт бар. Ол сууныҥ Кадынла бирриккенинеҥ ыраак јокто Бел-Ажу деп јурт турат (талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1637 метрге бийик)^[6].

Балыктары тӱзедер

Аркыт сууда чараган (хариус), бел, јылмай, чортон, чабак, сӧлӧм деп балыктар јӱрет.

Кош суулары тӱзедер

Аркыттыҥ башталган Акалака суузыныҥ (экинчи колонкада) кош суулары база кӧргӱзилген. (указаны км от устья)

3 км: Сата-Кулар (Сата-Кулар);
18 км: Јетикӧл, Таҥкылу-Карасу (Етугол, Танклу-Карасу);
22 км: Шабла (Шавла);
30 км: Јоло (Ело);
37 км: Караайры (Коир);
44 км: Ӱнгӱр (Юнгур);
46 км: Бортылдак (Бартулдак);
52 км: Јыдугем (Иедыгем):
57 км: Кулагаш (Кулагаш);
62 км: Калјанкӧл (Кальджинколь);
68 км: Кӱркӱре (Куркуре);
77 км: Карагем (Карагем);
82 км: Карасу (Карасу);
90 км: Кӧксу (Коксу);
102 км: Бара (Бара);
106 км: Јазатыр, Усай (Джазатор, Усай);
122 км: Байжигит (Байжигит);
133 км: Караалака (Караалаха);
139 км: Каракунгой (Каракунгой);
Талдыбулак;
150 км: Јаҥыкӧл (Жанжикуль);
Байбкӱн (Байбкунь);
166 км: Кара-Булак (Кара-Булак);
167 км: Аккӧл (Аккол);
Калјанкӧл (Кальджинкой);
174 км: Калгуты (Калгуты);
193 км: Чолок-Чад (Чолок-Чад);
200 км: Карабулак (Карабулак);
214 км: Бетсу-Канас (Бетсу-Канас);
217 км: Ӱкек (Укок).

Суу реестрдиҥ чотогоныла тӱзедер

Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны — (Ӱстӱги) Оп суунаҥ ала Эрчишке киргенине јетире^[7].

Кереес јерлери тӱзедер

Аркыт сууныҥ јараш јери Карагемниҥ кызыгы (орустап Карагемский прорыв). Мында суу Кадын-Бажыныҥ сынын кечип, беш километр кызыкла тӧмӧн агып тӱшет^[8]. Аркыт сууныҥ бу кызыгын («каньон») озо ло баштап 2003 јылда барнаулдыҥ суу-спортчылары — Александр Проваторов, Сергей Блошкин, Владислав Зырянов «Бублик» деп кемеле кечип чыккан^[9].

Мӧҥкӱсалгыш. Салкечӱ деп јерде Бел-Ажунаҥ 12 км киреде, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1798);
Ташта јурамалдар. Аркыттыҥ суузы ла Кӧксуу бириккенинде (2185)^[10];
Чийнелӱ — алматтардыҥ байлу туузы, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1996)^[10];
Мӧҥкӱсалгыш. Аркыттыҥ суузыныҥ сол јарадында (1798)^[10];
Шибееленген јер (орустап фортификационное сооружение). Аркыт јурт ла Бел-Ажу јурттардыҥ ортозында (1796)^[10].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[10].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Кадын, Аркыт кожо
Аркыт (оҥ јаны) ла Кадынныҥ (сол јаны) бириккени
Аркыт сууныҥ оозында ачык јерде «Музей»

Ајарулар тӱзедер

↑ ^1,0 ^1,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 138. — 397 с.
↑ Ӱлекер:Реестры зарегистрированных наименований географических объектов
↑ ^3,0 ^3,1 Государственный водный реестр. Река Аргут (Ак-Алаха) (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
↑ ^4,0 ^4,1 Лист карты M-45-79. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
↑ Лист карты M-45-66. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
↑ Беляши
↑ Государственный водный реестр РФ: Аргут (ја. эм.).
↑ Река Аргут (орус.) (недоступная ссылка). www.altai-tourist.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020. Архивировано кандык айдыҥ 30 кӱни, 2019 јыл.
↑ Карагемский прорыв: 20 лет спустя (ја. эм.). www.youtube.com. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Литературазы тӱзедер

Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.

Г. М. Егоров. Туристические районы СССР. Алтайский край (орус.). — М.: Профиздат, 1987.
Киняев В. В., Мазуров В. В., Паршиков М. И. Водные маршруты Алтая и Саян (орус.). — Тула, 1994.
Аргут // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Аргут // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Тайантылар тӱзедер

Маршрут Аргут (Пос. Джазатор (устье реки Тангыт) — р. Джазатор — р. Аргут — р. Катунь — пос. Иня (н. — VI к. с.) (орус.). www.ded-altai.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020.

[Топонимика-1] 1,0 ^1,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 138. — 397 с.

[Реестр-2] Ӱлекер:Реестры зарегистрированных наименований географических объектов

[ГВР-3] 3,0 ^3,1 Государственный водный реестр. Река Аргут (Ак-Алаха) (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.

[M-45-79-4] 4,0 ^4,1 Лист карты M-45-79. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.

[M-45-66-5] Лист карты M-45-66. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.

[Высота_н/у_моря-6] Беляши

[МПР_России-7] Государственный водный реестр РФ: Аргут (ја. эм.).

[8] Река Аргут (орус.) (недоступная ссылка). www.altai-tourist.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020. Архивировано кандык айдыҥ 30 кӱни, 2019 јыл.

[9] Карагемский прорыв: 20 лет спустя (ја. эм.). www.youtube.com. Дата обращения: кандык айдыҥ 12 кӱни, 2020.

[Ойношев_свод-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]