Бел-Ажу
Бел-Ажу (орустап Беляши[4]) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Бел-Ажуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Бел-Ажу | |
|---|---|
| орустап Беляши | |
 Переменная облачность в Беляшах. | |
| 49°42′21″ с. ш. 87°25′33″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Бел-Ажуныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1637[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘1292[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | казактар 70 %[3]ла о.ӧ. |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649772 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210810001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610410101 |
| Номер в ГКГН | 0154519 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Бел-Ажу орустап место слияния рек, скрещивание дорог, перекресток[5].
Бел, арка орустап сын.
Арт, ажу, боочы орустап перевал.
Бел орустап спина, хребет.
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Эре-Чуйдыҥ јурттарыныҥ бирӱзи. Бел-Ажуны айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Кӧкӧрӱниҥ сындары, тайгалары, мӧҥкӱлердеҥ тӱшкен суулары: Аркыт, Јылаҥаш, Карагем, Кӧксу. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1637 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ де Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»[6] кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.[7].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс) сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка[8].
Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт[9].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 9 ором: Бел-Ажуныҥ, Берсимбаевтиҥ, Олјондо, Коткеновтыҥ, Мейрмановтыҥ, Јииттердиҥ, Јараттай, Наурызбайдыҥ, Тӧс.
| Бел-Ажу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 140 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 600 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 680 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4400 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 892 км-деҥ (Кош-Агаш) | 140 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1922 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 1379 | ↗1384 | ↘1363 | ↘1349 | ↘1339 | ↘1310 | ↘1292 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1305 кижи болгон, олордыҥ 70 % казактар, телеҥиттер, орустар, алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- библиотека;
- стадион;
- јурттыҥ клубы;
- магазин.
2007 јылда Бел-Ажуда «Тюни» сууда кӱчи 630 кВт кире кичӱ-гидроэлектростанция тудулган.
Экономиказы тӱзедер
Мал: јылкы, соок тумчукту, оок мал-азыраары, крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
- Кызыл партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1932 јыл, Берсимбаевтиҥ оромы, 46"Б")[14][15];
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (2348).
Археологиялык тӱзедер
- Шибееленген јер (орустап фортифицированное сооружение ). Бел-Ажу ла Аркыт јурттардыҥ ортозында боочыныҥ Карагемниҥ суузы келтейинде (1796 јыл)[16];
- Табын-Богдо-Оло — байлу туу (1994 јыл)[16];
- Тепсеҥ-Бажы — байлу туу. Јылаҥаш деп сууныҥ башталганы (1995 јыл)[16];
- Чийнелӱ — алматтардыҥ байлу кыры (1996 јыл)[16];
- Кезер таш. Бел-Ажу јурттыҥ јанында (2010јыл)[16];
- Ташта јурамалдар (орустап петроглифы) (2014—2016)[16];
- Мӧҥкӱсалгыш. Салкечӱ деп јерде Бел-Ажунаҥ 12 км киреде, Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1798 јыл)[16];
- Аркыт сууныҥ оҥ јарадында, кӱрдиҥ 5 км алты јанында, мӧҥкӱсалгыш (1799 јыл)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Ар-бӱткендик тӱзедер
Бел-Ажуныҥ јурт јеезезин айландыра озогы тӱӱкилик јерлер кӧп.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
-
Бел-Ажуда кӱр -
Бел-Ажуда эртен тура
Јарлу улузы тӱзедер
- Коткенов Петр Казбекович — койчы, Ленинниҥ, Иштиҥ Кызыл-Маанызы ла Знак Почета ордендерле кайралдаткан;
- Берсимбаев Мухамедкажи Искендирович — колхозтыҥ председатели.
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Беляши
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Беляши (№ 0154519) / Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай
- ↑ 5,0 5,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030620. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.