Кара-Коол
Кара-Коол (орустап Каракол) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Кара-Коол | |
|---|---|
| орустап Каракол (Усть-Канский район) | |
| 51°17′24″ с. ш. 84°34′58″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Чаргы-Оозыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 895 [1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗151[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
алтайлар 57 %, орустар 36 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649453 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235880002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635480106 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерКара-Коол орустап долина темной реки; обильный, родниковый, питающийся подземными водами поток (протока, река) [4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, Куча, Каракоол, Чылбак деген суулардыҥ јанында турат. Тӱштӱктей бийик ле кайыр сын-тайгаларга кӧрӧ мында кырлар чала јабызак, тӱштӱк јаны агаш јок меестер, тӱндӱк јаны дезе аркаларлӱ, кӧп сабазы тыт ла мӧш агаш ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 895—923 метрге бийик[1][5].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кыш узун (ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ кандык айдыҥ бажына јетире), кар-јут јаан тӱжет. Ортоайлык кышкы температура −19..-20° С болот. Соок чаган айда тыҥыда тӱшсе, 35 °С, 40 °С кире бар. Јай кыска ла серӱӱн, јаан изӱ айдыҥ ортоайлык температуразы +15 °С. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,2 м/с болот.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[6]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[7]. Тайга-тажы јиилектӱ: бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт[7]. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈурттыҥ текши јери 42,3 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 17,5 га , јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 19,3 га, јонго керектӱ тудумдар 0,4 га, производстволык јерлер 1,7 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 2,3 га, территория специального назначения 1,1 га[9]Кара-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,351 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 962 м[10].
Јуртта 3 ором: Јаҥы, Партизанский, Тӧс[11]. Оромдорыныҥ текши узуны 3,24 км, оромдоры айры-тейри. Јурттыҥ туралары јаҥыс кат, таҥынаҥ јерлӱ, орто кеми 2500 м². Онойдо ок 45 экиквартиралык туралар. Жилфондтыҥ кеми 12855 м²[9].
«Чаргы-Оозы — Кара-Коол» деп регионал трассаныҥ учы, (идентификационный темдеги 84К-124, узуны 16,8 км). Јолдыҥ ӱсти гравий[12]. «Моты-Бажы — Кара-Коол» деп регионал трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-12[13], узуны 14,7 км). Јолдыҥ учы грунт[12].
| Кара-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
| Администрациялык тӧс јер Чаргы-Оозы | 17 км | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 77 км | |
| Республикан тӧс кала Улалу | 270 км | |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 220 км, 260 км | |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 150 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 180 км | |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2009[14] | 2010[15] | 2011[16] | 2012[16] | 2013[16] | 2014[17] | 2015[18] | 2016[2] |
| 140 | ↗151 | →151 | →151 | ↘148 | ↘146 | ↘145 | ↗151 |
Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 157 кижи болгон, олордыҥ 36 % орустар, 57 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- баштамы школ;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- ФАП;
- склад зерна;
- маралдар ӧскӱрер ээлем;
- конор тура;
- атјарыш ӧткӱрер јер;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерЈаан производстволык ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Карындаштык мӧҥкӱ (2017 јылдаҥ бери турган јери јарталгалак)[19][20];
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес(1429)[21];
- Граждан јууныҥ јуучылдарына памятник (1434)[21].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].
Археологиялык
тӱзедер- Музей-куй таш (1445)[21];
- Куй таш. Јебрен стоянка (1349)[21];
- Кӧк куй таш (1443)[21];
- Эски караколдыҥ куйы (1444)[21];
- Камин-куй таш (1372)[21];
- Јебрен корум (1373, 1453, 1454)[21];
- Јурттыҥ јанында куй таш бар, шиҥжӱчилер мында јебрен ийттиҥ сӧӧгин тапкан.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Байлу туу Агой (1353)[21];
- Тоҥмок суу.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Karakol’ (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ https://foto-planeta.com/np/35141/karakol.html Каракол (Усть-Канский район)]
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 7,0 7,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Черноануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609977704. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Кара-Коол.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ 12,0 12,1 Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Региональная трасса 84К-124
- ↑ Численность постоянного населения сельских населённых пунктов Республики Алтай на 1 января 2010 года
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 27 кӱни, 4843. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605301887. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 27 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.