Моты-Бажы
Моты-Бажы (орустап Верх-Мута ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Моты-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Моты-Бажы | |
|---|---|
| орустап Верх-Мута | |
| 51°11′41″ с. ш. 84°40′14″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Моты-Оозыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 940 [1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | →108[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 98 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649462 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235870002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635470106 |
| Номер в ГКГН | 0154585 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Моты-Бажы орустап .
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ сындарыныҥ эдегинде, Моты ла Эзим суулардыҥ бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 940—955 метрге бийик[1][4].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Узун ла соок кыш, кыска јай. Кышкы ортоайлык температура −21 °С, јайгызы: +19 °С. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,2 м/с. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 450—500 мм кире болот. Кӱс-јас салкындак, јердиҥ, кыраныҥ, мааланыҥ ажы бӱдер ле јылда бӱдер, коомой (јутту, кӱйгек) јылда тӱжӱм јок.
Аҥ-кужы тӱзедер
Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[5]. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген[5].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Айландыра кырларда кӧп јарымы тыт, чиби ле мӧш агаштар ӧзӧт[6]. Суујакалай кайыҥ, тал, каргана ла јыраалар, беле, тайалар бар. Ак-јалаҥда башка-башка ӧлӧҥдӧр: балузын, ийт-таман, кабый, кымыскайак ла самын-ӧлӧҥ ӧзӱп јат. Јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайла кожо јайылат: калаш-чечек, кӧкпаш, кӱн-келди, буланат, бастый, аркада јердиҥ јиилегинеҥ: бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат таркаган.[7].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јурттыҥ текши јери 37,5 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 21,1 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 11,8 га, јонго керектӱ тудумдар 0,7 га, производстволык јерлер 0,3 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 3,6 га[8]. Моты-Бажы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 90 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 14 м[9].
Јуртта 2 ором: Олјондо, Чапаевтиҥ[10].
Моты-Бажында 45 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2400 м² јерлӱ, 4 эки бӧлӱктӱ тура. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 3,13 км. Јуртта 5 ором бар[8].
«Моты-Бажы — Кара-Коол» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-12, узуны 14,7 км). «Моты-Оозы — Моты-Бажы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-115[11], узуны 7,3 км)[12].
Моты-Бажына јетире ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Чакырдыҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Моты-Бажы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келей — Моты-Бажы; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Тураты — Келей — Моты-Бажы.
| Моты-Бажы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
| Администрациялык тӧс јери Моты-Оозы | 7,5 км | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 49 км | |
| Республикан тӧс кала Улалу | 240 км, 280 км | |
| аш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 230 км, 330 км | |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 160 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 130 км | |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[13] | 2011[14] | 2012[14] | 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[2] |
| 112 | →112 | ↘110 | ↗111 | ↗112 | ↘108 | →108 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 149 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- эмчилик;
- магазин;
- јурттыҥ клубы.
Экономиказы тӱзедер
Јаан ээлемдер јок. Кӧп билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Байлу кыр Тӱӱкей;
- Тоҥбок суу;
- Агой, байлу туу (1353)[17];
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Verkh-Muta (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Верх-Мута
- ↑ 5,0 5,1 Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ 8,0 8,1 Генеральный план муниципального образования Усть-Мутинское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 3 кӱни, 5479. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Верх-Мута.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-115
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 17,0 17,1 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.