Википедия

Моты-Оозы

Моты-Оозы (орустап Усть-Мута ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Моты-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Моты-Оозы
орустап Усть-Мута
51°13′57″ с. ш. 84°45′15″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кан-Оозы
Јурт јеезе Моты-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 876 [1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗445[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 91 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649462
АТТК-ныҥ коды 84235870001
МТТК-ныҥ коды 84635470101
Номер в ГКГН 0154735
Моты-Оозы (Россия)
Моты-Оозы
Москва
Моты-Оозы (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Моты-Оозы (Алтай Республика)
Улалу
Моты-Оозы

Этимологиязы тӱзедер

Моты-Оозы орустап .

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ, Наралканыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Мотыныҥ суузыныҥ, Тектен ле Келейдиҥ суузыныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 876—953 метрге бийик[1][4].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Узун, соок кыш ла, кыска серӱӱн јай. Кышкы чаган айдыҥ орто температуразы —20 °С болзо, јайдыҥ изӱзиниҥ орто кеми +15 °С. Салкындар карды јатырбай учура берет, орто кеми 4,5 м/с. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 450—500 мм.

Аҥ-кужы тӱзедер

Тайгалары аҥду-кушту. Булан, элик, аҥ, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон ло оок аҥдар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген[5]. Куштар да кӧп: тарал, ӱкӱ, мечиртке, чай, бӧднӧ, кӱртӱк. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозын алып, олордыҥ азын- кӧбин шиҥжуге кийдирип, кӧп тоолу бичиктер чыгарылган[6].

Ӧзӱмдери тӱзедер

Айландыра кырларыныҥ арка јанын агаштар бӱркеген, кӧп сабазы чет агаш, бийиктей мӧш агаш. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт[6]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[7].Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар.

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јурттыҥ текши јери 108,4 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 53,6 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 37,6 га, јонго керектӱ тудумдар 5,3 га, производстволык јерлер 2,9 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 8,8, рекреационный учурлу 0,2 га[8].

Моты-Бажы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 382 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 191 м[9]. Јуртта 7 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Октябрьдыҥ, П.Суховтыҥ, Рулевтиҥ, Тӧс, Школдыҥ[10]. Моты-Оозында 143 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2000 м² јерлӱ, 29 эки бӧлӱктӱ тура. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 9,11 км[8].

Моты-Оозына јетире ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Чакырдыҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келей — Моты-Оозы; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Тураты — Келей — Моты-Оозы.

Јуртка мындый јолло кирер: «Солонешный — Кан-Оозы» (идентификационный темдеги 84К-96[11], узуны 55,007 км)."Моты-Оозы ла Моты-Бажы" (идентификационный темдеги 84К-115[12], узуны 7,3 км) деп јолдыҥ бажы[13].

Моты-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 42 км
Республикан тӧс кала Улалу 240 км, 280 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 220 км, 320 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 160 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 130 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1925 јылда јуртта баштапкы школ ачылган.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[14]2011[15]2012[15]2013[15]2014[16]2015[17]2016[2]
521↘520↘493↘473↘462↘441↗445

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 601 кижиниҥ 91 % алтайлар болгон[3].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ сады;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • стадион;
  • почта;
  • магазин.

Экономиказы тӱзедер

Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968, Школдыҥ оромы, 9А)[18][19];
  • Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1917—1923, Школдыҥ оромы, 9А)[18][19];
  • Совет јаҥ тургускандарга кереес бичик (1436)[20].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].

Археологиялык тӱзедер

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Агой байлу туу (1353)[20];
  • Тоҥмок суу, байлу.

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

  • Вязников А. Х. (08.03.1919—2002) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, педагогический иштиҥ ветераны (1998), Октябр Революцияныҥ орденин алган, Горно-Алтайск каланыҥ тоомјылу кижизи, «За боевые заслуги» медаль, Орден Отечественной войны II степениле кайралдаткан[21];
  • Анна Балина (15.04.1938) — артист, Государственный институт театрального искусства божоткон (ГИТИС, 1959—1963) Москва; 1963—1977 эстрадада концерттерде солист; 1977 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Национал театрыныҥ артизи; «За трудовую доблесть» медалла кайралдаткан (1981). РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи (24.06.1982), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады, Россияныҥ театрал кеендикте национал «Золотая маска» деп сыйыныҥ лауреады (2021)[22].

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Ust'-Muta (англ.). GeoNames.
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Усть-Мута
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ 6,0 6,1 Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. ↑ 8,0 8,1 Генеральный план муниципального образования Усть-Мутинское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 28 кӱни, 2072. Архивировано 1610204036.
  9. ↑ Карта села Усть-Мута.
  10. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  11. ↑ Региональная трасса 84К-96
  12. ↑ Региональная трасса 84К-115
  13. ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ 18,0 18,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 28 кӱни, 5255. Архивировано 1610213696.
  19. ↑ 19,0 19,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  21. ↑ Вязников А. Х.[1]
  22. ↑ Балина А. Ч.[2]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Моты-Оозы&oldid=45677"