Келей
Келей (орустап Келей ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Моты-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Келей | |
|---|---|
| орустап Келей | |
| 51°10′49″ с. ш. 84°45′23″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Моты-Оозыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 982[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘130[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | 97 % алтайлар[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649462 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235870003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635470111 |
| Номер в ГКГН | 0154318 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерКелей орустап .
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Тӱӱкейдиҥ, Эзимниҥ,Наралканыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Мотыныҥ суузыныҥ, Тектен ле Келейдиҥ суузыныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 982—1129 метрге бийик[1] [4].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кайда да 5-6 ай, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −19..-20,5 °С кире болуп јат, тыҥыда соок кӱндерде −35..-40 °С једет. Јай серӱӱн ле кыска болот, 3 ле ай. Јаан изӱ айда +25..+30 °С болот, ортоайлык изӱниҥ кеми +15 °С кире. Јут-чыктыҥ кеми 452—500 мм бар, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,6 м/с болор.
Аҥ-кужы
тӱзедерАйландыра кырларыныҥ арка јанын агаштар бӱркеген, кӧп сабазы чет агаш, бийиктей мӧш агаш. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Тайгалары аҥду-кушту. Булан, элик, аҥ, тооргы, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон ло оок аҥдар[5]. Кезик аҥ-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра кырлары мӧш, тыт, чиби, кайыҥ агашла бӱркелген, арал-арказында јӱзӱн-јӱӱр тайалар ла јердиҥ јиилектери бар: бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, уйкӧс. Јалаҥдары чечектериле чоокырайган. Быркырууш чечек, калаш чечек, мӧт чечек, кӱн чечек, таҥдалай, буланат, чейне, марал чечек, ай чечек ле о.ӧ.
«Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: артыш, кызыл тазыл, алтын тазыл ла о.ӧ.[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈурттыҥ текши јери 44,7 га[8]. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 26,2 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 12,4 га, јонго керектӱ тудумдар 0,6 га, производстволык јерлер 1,4 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 4,0 га, рекреационный учурлу 0,1 га. Келей јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 961 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 269 м[9]. Јуртта 3 ором: Јаҥы, Минаковтыҥ Кудачы, Тан-Чолмон[10]. Келейде 76 јаҥыс кат агаш тура, кажызы ла 2000 м² јерлӱ, 6 эки бӧлӱктӱ тура. Јурт ичинде јолдордыҥ узуны 8 км[8].
«Солонешный — Кан-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат (идентификационный темдеги 84К-96[11], узуны 56 км)[12], Келейдиҥ боочызынаҥ ыраак јок.
Келейге јетире ӱч јол бар: Улалу — Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Чакырдыҥ боочызы — Экинур — Боочы — Келей; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келей; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Тураты — Келей.
| Келей јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
| Администрациялык тӧс јер Моты-Оозы | 6 км | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 36 км | |
| Республикан тӧс кала Улалу | 230 км, 270 км | |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 230 км, 320 км | |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 150 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 140 км | |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[13] | 2011[14] | 2012[14] | 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[2] |
| 162 | ↘161 | ↘156 | ↘144 | ↘139 | ↗143 | ↘130 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 220 кижи болгон, олордыҥ 97 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
тӱзедер- баштамы школ;
- јурттыҥ клубы;
- магазин — 2;
- эмчилик;
- библиотека;
- спортјалаҥ;
- агашкезим..
Экономиказы
тӱзедерЈуртта јаан производстволык ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Овцеводческая ферма. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Келейдиҥ боочызы, байлу (1441)[17];
- Наралкада кезер таш (1370)[17].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Тоҥмок суу.
- Кӧл.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Keley (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Келей.
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 8,0 8,1 Генеральный план муниципального образования Козульское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610297059. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Келей.
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Региональная трасса 84К-96
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.