Паспарты
Паспарты (орустап Паспарта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Балыкту Јулдыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Паспарты | |
|---|---|
| орустап Паспарта | |
| 50°50′08″ с. ш. 87°52′51″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Улаган |
| Јурт јеезе | Балыкту Јулдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1433[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗278[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 88 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649741 |
| АТТК-ныҥ коды | 84230810002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84630410106 |
| Номер в ГКГН | 0154577 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш јанында, Тыттугем ле Паспарты суулардыҥ бириккенинде, Паспарты сууныҥ оҥ јарадында, бийик каскак сын тайгаларга курчаткан турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1433 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгаларыныҥ јолы кату, откӱре кайыр кырлар, аҥ-куш јӱрер јарамыкту јерлер. Агас, јоонмойын, камду, какай, киш, койон, кумдус, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, суузар, сыгырган, тарбаган, борсыктийиҥ, токтонок, тӱлкӱ, чычкан[5]. Казыр, азулу аҥдар айу, шӱлӱзин, јеекен, бӧрӱ. Туйгактулары булан, марал, элик, тооргы. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери маны, ирбис, камду, кочкор, тооргы[6]. Кӧп барынтычы куштардыҥ тоозы кезем астаган боро ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, карчага ла ӱкӱ, мечиртке. Кӧп тоолу кӧлдӧр, балыгы астай берген. Је эмди улус кезик балыкты кӧлдӧрдӧ ӧскӱрип, садуга апарат пелядь ла форель. Јербойыныҥ балыктарынаҥ чабак, чараган, сӧлӧм, балбак баш, чаар, јылмай, чалык алдындага кӧрӧ ас туштайт.
Ӧзӱмдери
тӱзедерКаскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем-континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 2 ором: Олјондо, Куйуковтыҥ. Кӧӧ јурт ла Паспартыныҥ ортозында тегин грунт јол.
| Паспарты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Балыкту Јул | 18 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Улаган | 34 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 360 км / 440 км (Чуйдыҥ трагы) |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 450 км / 530 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ) | 89 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 317 | →317 | ↘305 | →305 | ↘285 | ↘273 | ↗278 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 386 кижи болгон, олордыҥ 88 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы
тӱзедер- баштамы школ;
- эмчилик;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи[16].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Паспарта (Паспарты)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 7,0 7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034177. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605290461. Архивировано јаҥар айдыҥ 2 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Калкин А. Г.[1]