Аркыт
Аркыт (орустап Аркыт [3]) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Бел-Ажуныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Аркыт | |
|---|---|
| орустап Аркыт | |
 | |
| 49°51′42″ с. ш. 87°03′21″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Бел-Ажуныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘62[1] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 91 %[2] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649772 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210810002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610410106 |
| Номер в ГКГН | 0016338 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерАркыт — чеген, кымыс ачыдар, јазаар кӱп, агаштаҥ да, теренеҥ де эткен болор:
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат, айландыра Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Ирбистӱниҥ сындары курчайт. Јаан суулардаҥ Чуйдыҥ , Аркыттыҥ суулары јанында агат. Јуртта 2 ором: Кӱркӱре, Олјондо. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ … метрге бийик.
Климады
тӱзедерКлимады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.
Аҥ-куштары
тӱзедерТайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»[5]. кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерАймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка[7].
Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедерКош-Агаш — Аркыт деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор.
| Аркыт јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Бел-Ажу | 50 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 190 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 650 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 730 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 889,7 км-деҥ, Кош-Агаш | 190 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[1] |
| 64 | →64 | ↘63 | →63 | →63 | →63 | ↘62 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта кӧп сабазы телеҥиттер јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 91 кижи болгон, 90 % алтайлар болгон [2].
Инфраструктуразы
тӱзедер- магазин;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека.
Экономиказы
тӱзедерМал азыраары : јылкы, соок тумчукту мал, сарлык, оок мал, кой эчки. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Ташта јурамалдар. Аркыттыҥ суузы ла Кӧксуу бириккенинде (2185)[13];
- Чийнелӱ — алматтардыҥ байлу туузы,Аркыттыҥ суузыныҥ сол јанында (1996)[13];
- Мӧҥкӱсалгыш. Аркыттыҥ суузыныҥ сол јарадында (1798)[13];
- Шибееленген јер (орустап фортификационное сооружение). Аркыт јурт ла Бел-Ажу јурттардыҥ ортозында (1796)[13].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Ар-бӱткендик
тӱзедерЈуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 2,0 2,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Аркыт (№ 0016338) / Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1623839646. Архивировано 1643066328.
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 138. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.