Ыжы (орустап Ишинск) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Чооныҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Ыжы
орустап Ишинск
52°01′50″ с. ш. 86°40′13″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чоо
Јурт јеезе Чооныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1911
Бийиги 332[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 3[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 100 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649180
АТТК-ныҥ коды 84245860005
МТТК-ныҥ коды 84645460111
Номер в ГКГН 0155195
Ыжы (Россия)
Ыжы
Москва
Ыжы (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Ыжы (Алтай Республика)
Улалу
Ыжы

Этимологиязы

тӱзедер

Ыжы орустап .

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Географиязы

тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Байдуба, Урчын, Сугул сындардыҥ эдегинде, Кадын сууныҥ сол коштончызы (приток) Ыжы сууга Кутерьба ла Итук деп эки суу киргенинде турат.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 332 метрге бийик[1].

Климады

тӱзедер

Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).

Аҥ-куштары

тӱзедер

Аба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сарас, сыгырган, тарбаган. Туйгактулары: марал, тооргы, булан, элик, аҥ, ак-кийик дезе Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине[4] кирген.. Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон[5].

Ӧзӱмдери

тӱзедер

Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[5].

Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Мында эндемик ӧлӧҥдӧр, Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдер бар: кызыл тазыл, јыдунак, алтын тазыл[6].

Јери ле јолдоры

тӱзедер

Оромдоры (1): Петровский.

Ыжы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чоо 13 км
Аймактыҥ тӧс јери Чоо 13 км
Республикан тӧс кала Улалу 75 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 175 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 85 км

Тӱӱкизи

тӱзедер

Јурт 1911 јылда тӧзӧлгӧн[7]. 913 јылда ӧс калык админстрациялык реформа ӧткӱрерде, Ыжы јурт Успенский волостько кирген. Л. П. Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толоон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын Кӧлди јараттай[8].

1920 јылда куран айдыҥ 4-чи кӱнинде јаҥы тӧзӧлгӧн Ыжыныҥ јуртсоведи Успенский волостько кирген. 21.07.1953 јылда Ыжыныҥ јуртсоведин јоголтоло, бу јуртты Чооныҥ јуртсоведине кийдирген.

Эл-јон

тӱзедер
Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
8877753

Ук-калыктары

тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 24 кижи болгон, олордыҥ 100 % орустар болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы

тӱзедер

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Чооныҥ јурт јеезезинде.

Экономиказы

тӱзедер

Таҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

тӱзедер

Археологиялык

тӱзедер
  • Орой палеолит. Јебрен јурт (1335)[14].

Ар-бӱткендик

тӱзедер

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер

Јарлу улузы

тӱзедер

Ајарулар

тӱзедер
  1. 1,0 1,1 Ишинск (Ыжы)
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  5. 5,0 5,1 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  6. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
  8. Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.
  9. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

тӱзедер